Γράφει ο Φώτιος Καλιαμπάκος
Το έργο του Γερμανού συγγραφέα Georg Büchner Wozzeck έχει μια ιδιαίτερη ιστορία όπως και ο συγγραφέας του. Ο πολύ νεαρός Γερμανός, εντυπωσιασμένος από το επαναστατικό πνεύμα της Ευρώπης που εντάθηκε μετά την εξέγερση στο Παρίσι το 1830 και προετοίμασε τις πολλαπλές επαναστάσεις του 1848, προσπάθησε να ξεσηκώσει τους αγρότες στον τόπο του. Καταδιωκόμενος από τις αρχές για αυτή του τη δράση κατέφυγε στην Ελβετία. Λίγο πριν πεθάνει από τύφο το 1837 ο Büchner μετέτρεψε με αντι-ηρωικό τρόπο, έντονα στοιχεία υπερβολής και πικρής παρωδίας σε θεατρικό έργο μια πραγματική ιστορία που είχε απασχολήσει την κοινή γνώμη μερικά χρόνια πριν και έγινε αφορμή πολλών συζητήσεων σχετικά με το νομικό καταλογισμό πράξεων διαπραχθεισών από άτομα στα όρια της τρέλας. Ο πραγματικός Johann Christian Wozzeck ή Woyzeck τελικά απαγχονίστηκε από τις αρχές.
Ο βιοπαλαιστής στρατιώτης Wozzeck έχει βαθειά συνείδηση της απελπιστικής κατάστασης στην οποία τον έχει φέρει η μιζέρια και δεν συμμερίζεται τις απόψεις του ανώτερού του που τον κατηγορεί για ανηθικότητα για το εκτός γάμου παιδί του, αφού θεωρεί ότι η ηθική είναι μια πολυτέλεια των εχόντων. Δουλεύει νυχθημερόν για ασήμαντη αμοιβή, πέφτει θύμα ενός κομπογιαννίτη γιατρού που τον έχει καταστήσει πειραματόζωο των παρανοϊκών πειραμάτων του έναντι πινακίου φακής και δεν μπορεί να χαρεί τη σύντροφο και το παιδί του.
Όταν και αυτή τελικά τον προδίδει για μια πρόσκαιρη ηδονή και κάποιο μικρό υλικό αντάλλαγμα, στην ουσία για μια ψευδαίσθηση διεξόδου από τη μιζέρια, ο Wozzeck, ταπεινωμένος και μισότρελος θα τη σκοτώσει και θα οδηγηθεί και ο ίδιος τελικά στο θάνατο. Ο συγγραφέας προσθέτει δυο σύντομες σκηνές με παιδιά να παίζουν και το γιατρό με τον αξιωματικό να συζητούν σαν να μη συμβαίνει τίποτα για να τονίσει το πόσο απαρατήρητη περνά η ζωή και εν προκειμένω ο θάνατος των φτωχών ανθρώπων.
Το έργο παρουσιάζει έντονα στοιχεία κοινωνικού ρεαλισμού και μοντερνισμού, δεκαετίες πριν την εμφάνιση των αντίστοιχων καλλιτεχνικών ρευμάτων. Τα κινήματα αυτά όμως είχαν προλάβει να προετοιμάσουν το γερμανόφωνο κοινό για την υποδοχή του έργου πολλά χρόνια μετά τη συγγραφή του. Το έργο ανακαλύφθηκε πολύ αργότερα και με δυσκολία αποκαταστάθηκε, αφού το μελάνι είχε ξεθωριάσει (λέγεται ότι εκεί οφείλεται και η σύγχυση μεταξύ Woyzeck και Wozzeck, άλλοι ισχυρίζονται ότι απλώς ο Berg το διάβασε λάθος, έχει επικρατήσει πάντως να αποκαλείται το θεατρικό Woyzeck και η όπερα Wozzeck). προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον όταν πρωτοπαίχτηκε στο Βερολίνο το 1913.
Την επόμενη άνοιξη, λίγους μόλις μήνες πριν το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου, o Alban Berg παρακολούθησε τη βιεννέζικη πρεμιέρα και αμέσως αποφάσισε να το μεταφέρει στη σκηνή του λυρικού θεάτρου, παρά το γεγονός ότι ο δάσκαλός του Arnold Schönberg σχολίασε ότι ακόμα και το όνομα είναι δύσκολο να τραγουδηθεί! Σαν να μην έφτανε ο τραγικός χαρακτήρας της ιστορίας, η σύνθεση του έργου πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του Πρώτου παγκοσμίου πολέμου και είναι εμποτισμένη από τη φρίκη του και τα κοινωνικά προβλήματα που εντάθηκαν κατά τη διάρκειά του και μετά από αυτόν, με την ίδια τη Βιέννη να είναι το πρώτο θύμα.
Υπολογίζεται ότι μόνο κατά την πρώτο χρόνο του πολέμου εισέρευσαν στη Βιέννη σχεδόν ένα εκατομμύριο αναξιοπαθούντες (τραυματίες, πρόσφυγες, εκτοπισμένοι κτλ.), οι οποίοι προφανώς δεν μπορούσαν να βρουν περίθαλψη και παρηγοριά, όσο κι αν το σύστημα υγείας και πρόνοιας της αψβουργικής πρωτεύουσας ήταν αρκετά ανεπτυγμένο για τα δεδομένα της εποχής στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Πάντως στο έργο χάρη στο χαρακτήρα του γιατρού η εικόνα της επιστήμης αποκτά μάλλον νιτσεϊκά χαρακτηριστικά, γίνεται μηχανισμός ελέγχου και καταπίεσης.
Το έργο ολοκληρώθηκε το 1922. Ο Berg αφιέρωσε το έργο στην Alma Mahler. Η πρεμιέρα της όπερας πραγματοποιήθηκε στο Βερολίνο το 1925. Οι έντονες αντιδράσεις πρωτο-ναζιστικών μορφωμάτων δεν εμπόδισαν τον θρίαμβο του έργου, χάρη κυρίως στην επιμονή και βέβαια την τέχνη μιας κυρίαρχης καλλιτεχνικής μορφής στη Γερμανία του μεσοπολέμου, για ένα διάστημα μέντορα και του δικού μας Δημήτρη Μητρόπουλου, αρχιμουσικού της βερολινέζικης όπερας Erich Kleiber. Για την ιστορία ο Kleiber ήταν ίσως ο σημαντικότερος από τους ελάχιστους ομολογουμένως καλλιτέχνες που ενεργά εξέφρασαν την αντίθεση τους στο Ναζισμό εγκαταλείποντας οριστικά την περίοπτη θέση του στην Όπερα και τη Γερμανία λίγα χρόνια αργότερα.
Η συμφωνική της Βοστόνης μας έχει συνηθίσει στο να παρουσιάζει, με έξοχο τρόπο είμαστε υποχρεωμένοι να προσθέσουμε πάντα μια όπερα ή μια σκηνή όπερας στις επισκέψεις στη Νέα Υόρκη. Ακόμα κι αν η φετινή επίσκεψη της ορχήστρας, πρώτη μετά την επανεκκίνηση του θεσμού, περιορίστηκε στις δύο, αντί για τις συνήθεις τρεις εμφανίσεις, η παράδοση της όπερας διατηρήθηκε. Ίσως τα 100 χρόνια από την ολοκλήρωση της σύνθεσης να έπαιξαν ένα ρόλο στην επιλογή, είναι όμως γνωστή και η έφεση του μαέστρου αλλά και της ορχήστρας σε έργα του 20ου αιώνα. Άλλωστε η ορχήστρα είχε ερμηνεύσει μόνο μία φορά το έργο το 1987 υπό τη διεύθυνση του τότε αρχιμουσικού της, του σπουδαίου Seiji Ozawa, ο οποίος ήταν για πολλά χρόνια στην ηγεσία της.
Πολλοί μουσικόφιλοι στην Αθήνα θυμούνται ακόμα την μοναδική νομίζουμε επίσκεψη της ορχήστρας στην Αθήνα με την Έκτη του Mahler υπό τον Ozawa στα πρώτα χρόνια του Μεγάρου τη δεκαετία του 1990. Μια νέα παραγωγή του Wozzeck, προφανώς για τα 100 χρόνια της όπερας, από την Κρατική Όπερα της Βιέννης ήταν την εβδομάδα που μας πέρασε και η ραδιοφωνική μετάδοση της EBU.
Ανεξάρτητα από τα κριτήρια της επιλογής η όπερα, η οποία υπενθυμίζει με τραγικό τρόπο το θουκυδίδειο: «Βίαιος διδάσκαλος» ο πόλεμος, συνέπεσε με τις τραγικές εξελίξεις στην Ουκρανία. Και αν το αρχικό θεατρικό αναφέρεται περισσότερο στη στρατιωτική ζωή, οι προσωπικές εμπειρίες του Alban Berg από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο είναι καθοριστικές για το έργο.
Έξοχο το καστ της παράστασης στο Carnegie Hall με τον Franz Hawlata γιατρού να τονίζει τα αλαζονικά αλλά και χιουμοριστικά χαρακτηριστικά της καρικατούρας επιστήμονα και τον Tony Spence ως αξιωματικός. Πολύ εκφραστική και η Renée Tatum ως Margret. Εξαιρετικός στον πρωταγωνιστικό ρόλο ο Bo Skovhus με ευαισθησία και βαθιά μελαγχολία, αλλά και ένταση και πάθος ανέδειξε και διαφοροποίησε τις πολλές πτυχές του τραγικού ρόλου. Σε μεγάλες εντάσεις και εντυπωσιακή στις υψηλές τονικές περιοχές η Christine Goerke στο ρόλο της Marie εντυπωσίασε για ακόμα μια φορά.
Ακόμα όμως κι αν δεν είναι πολλοί τραγουδιστές θα μπορούσαν να αποδειχθούν ισάξιοι στη θέση των παραπάνω, δε θα ήταν υπερβολή να λέγαμε ότι πραγματικός πρωταγωνιστής ήταν και πάλι η ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Nelsons. Η ορχήστρα καταρχάς, επέδειξε μια εντυπωσιακά εκλεπτυσμένη ικανότητα στο να παίζει στα σημεία που έπρεπε διακριτά μεν πολύ διακριτικά δε, σε εξαιρετικά χαμηλή ένταση, στα όρια της σιωπής, ώστε να αναδεικνύονται οι ερμηνευτές που συνοδεύει, κάτι που δεν συνέβη μόνο με τους τραγουδιστές στο Wozzeck αλλά και το προηγούμενο βράδυ στη σύμπραξη με το Λεωνίδα Καβάκο.
Και από τις πολύ χαμηλές το «εύρος» των δυνατοτήτων της έφτανε ως τις επίσης εντυπωσιακές εκρηκτικές κορυφώσεις της σε πολύ μεγάλη ένταση στα πολύ δραματικά σημεία, όπως στην «υποδειγματική» σκηνή του φόνου της Marie από τον Wozzeck. Η ορχήστρα επίσης με ευκολία και μεγάλη ικανότητα διαφοροποίησης περνούσε από τη μελαγχολική ατμόσφαιρα σε αυτή της ειρωνείας και του μαύρου χιούμορ, στο χορευτικό βαλς της σκηνής της ταβέρνας. Χαρακτηριστική για τον Nelsons η λεπτομερής βαθιά αναλυτική του ματιά στις μοντερνιστικές αναζητήσεις του Berg με καθηλωτική συνοχή και απόλυτο κυριαρχικό έλεγχο καθ’ όλη τη διάρκεια του μουσικού γίγνεσθαι και ήταν το βασικό συστατικό της σπάνιας ερμηνείας.
Το έργο πέρασε σχετικά σύντομα τον Ατλαντικό και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Philadelphia (Philadelphia Opera Company) υπό τον Leopold Stokowski το 1931. Την πρώτη πλήρη παράσταση της όπερας στο Carnegie Hall διηύθυνε στις 12 του 1951 ο Δημήτρης Μητρόπουλος. Από την παράσταση με τους Mack Harrell και Eilen Farrell στους πρωταγωνιστικούς ρόλους υπάρχει και ηχογράφηση, στην οποία θα αναφερθούμε το επόμενο διάστημα.
Ο Wozzeck με αφορμή τότε τα 100 χρόνια από την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου είχε παρουσιαστεί στη Νέα Υόρκη εις διπλούν το 2014. Την concertante εκδοχή στο Carnegie Hall είχε αναλάβει η Κρατική Όπερα και η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης υπό τον Franz Welser Möst ενώ την παραγωγή της Metropolitan Opera διηύθυνε ο τότε μουσικός της διευθυντής James Levine (1943-2021).
