Γράφει ο Τ. Αναπλ. Καθ. Δρ. Δημήτριος Μπενέκος
Ο όρος Ολοκαύτωμα προέρχεται από τα Αρχαία Ελληνικά και σημαίνει «εντελώς καμένο» αυτό που θυσιάζεται στην πυρά. Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο λέξη χρησιμοποιήθηκε μερικές φορές για να περιγράψει τον αφανισμό μιας μεγάλης ομάδας ανθρώπων ή φυλής ιθαγενών. Από το 1945, ωστόσο, ο όρος ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ έχει γίνει ουσιαστικά συνώνυμος με τη μαζική δολοφονία των Ευρωπαίων Εβραίων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τους Ναζί της Γερμανίας. Οι Εβραίοι χρησιμοποιούν τον όρο Shoah, που σημαίνει καταστροφή.
Δεν θα μιλήσουμε για την τρομακτική διάσταση που έλαβε το ολοκαύτωμα στις κατεχόμενες από τους Ναζί ευρωπαϊκές χώρες, τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, τις εκτελέσεις, τους θαλάμους αερίων. Αυτά ανήκουν στην αρμοδιότητα αναλυτών πολιτικής και ιστορίας. Θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στη μικρή, αλλά θαρραλέα και άκρως επικίνδυνη παρέμβαση για τη σωτηρία μερικών εκατοντάδων Εβραίων του Βόλου από έναν Γερμανό, μάλιστα από Γερμανό, ο οποίος κατείχε και το αξίωμα του Προξένου της Ναζιστικής Γερμανίας στον Βόλο, τον Έλμουτ Σέφελ (Helmut Scheffel).
Πριν αναφερθούμε λεπτομερέστερα στη παρέμβασή του για τη σωτηρία της εβραϊκής κοινότητας του Βόλου, που αριθμούσε πάνω από 900 άτομα εκείνη την περίοδο, θα σκιαγραφήσουμε εν συντομία την προσωπικότητα του προξένου Σέφελ, ο οποίος μολονότι ήταν πρόξενος του Τρίτου Ράιχ και εκπροσωπούσε την επίσημη πολιτική Αρχή της Γερμανίας στον Βόλο, εν τούτοις, θέτοντας υπεράνω όλων τον ηθικό κώδικα, έπραξε τα πάντα ώστε να ματαιώνονται πολλές αποφάσεις των ιταλικών και γερμανικών δυνάμεων Κατοχής σε βάρος των Ελλήνων. Όλες οι θαρραλέες και ριψοκίνδυνες επεμβάσεις του, οι οποίες καταγράφονται επώνυμα, για να μην αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης, μας πληροφορούν πως ο Σέφελ:
(1) πέτυχε τον τερματισμό των αεροπορικών βομβαρδισμών των Γερμανών εναντίον του Βόλου.
(2) διέσωσε 103 (!) άτομα από άμεση και προγραμματισμένη εκτέλεση.
(3) παρενέβη και αφέθησαν ελεύθεροι 1207 (!) κρατούμενοι σε φυλακές των δυνάμεων Κατοχής.
(4) προσέφερε ΔΩΡΕΑΝ χρήματα, τρόφιμα και φάρμακα σε κοινότητες, πόλεις, συλλόγους, σε έχοντες ανάγκη.
(5) μισούσε καταδότες.
(6) συνέβαλε στην εξόντωση της συμμορίας των Λεγεωνάριων, που καταλήστευαν τα χωριά της Θεσσαλίας με την υποστήριξη των Ιταλών.
Μετά την εν είδη προσανατολισμού περιληπτική αναφορά στις πολλαπλές επεμβάσεις και παρεμβάσεις του υπέρ των Ελλήνων, θα ακολουθήσει μία διεξοδικότερη παρουσίαση του κυρίως θέματός μας: Η διάσωση των Εβραίων του Βόλου.
30 Σεπτεμβρίου 1943. Γερμανικό Φρουραρχείο Βόλου. Σύσκεψη όλων των υψηλόβαθμων Γερμανών αξιωματικών. Παρών επίσης και ο πρόξενος Σέφελ. Άκρως απόρρητη διαταγή από το Βερολίνο να καταγραφούν οι Εβραίοι της πόλης με σκοπό τον εκτοπισμό και την εξόντωσή τους.
Ο Εβραίος ραβίνος Μωυσής Πεσάχ διατάσσεται από τον ταγματάρχη Ρίκερτ να συμπληρώσει κατάλογο με ονόματα και διευθύνσεις όλων των Εβραίων του Βόλου. Ο Ραβίνος διαισθανόμενος τον κίνδυνο που τους απειλούσε, ενημερώνει τον μητροπολίτη Ιωακείμ Αλεξόπουλο. Αυτός με τη σειρά του απευθύνεται, χωρίς καθυστέρηση, με έμπιστό του ιερέα-απεσταλμένο στον Γερμανό πρόξενο Έλμουτ Σέφελ, ο οποίος γνωρίζοντας εκ των έσω τις προθέσεις των Ες Ες και τις μυστικές εντολές του Ράιχ για σύλληψη όλων των Εβραίων, μεταφορά στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και εξόντωσή τους, απάντησε λακωνικά χωρίς περιστροφές: «Οι Εβραίοι συμπολίτες να εγκαταλείψουν αμέσως την πόλη».
Με την πράξη του αυτή έθεσε τον εαυτό του σε θανάσιμο κίνδυνο, διότι, ενώ ήτο Γερμανός πολίτης και μάλιστα πρόξενος του Ράιχ, πρόδωσε στρατιωτικό μυστικό με άμεσο επακόλουθο τη ματαίωση των σχεδίων σύλληψης και ολοκληρωτικής εξόντωσης των Εβραίων του Βόλου.
Κατόπιν τούτου, μετά την χωρίς παρερμηνείες προτροπή του Σέφελ, οι Εβραίοι του Βόλου εφοδιασμένοι με πλαστές ταυτότητες με κοινά ελληνικά ονόματα, επώνυμα, ονόματα γονέων και συζύγων, ώστε να αποφεύγεται η οποιαδήποτε αναγωγή στην εβραϊκή καταγωγή των κατόχων τους, εκκένωσαν κρυφά την πόλη με ταχύτατους ρυθμούς και με τη βοήθεια απλών πολιτών και των ανταρτικών δυνάμεων βρήκαν καταφύγιο σε ελληνικές οικογένειες στα χωριά του Πηλίου, κοντά στους αντάρτες, ακόμη και σε σπηλιές.
Μετά την πάροδο ολίγων μηνών 155 Εβραίοι, από τους 900 και πλέον που είχαν διαφύγει στα χωριά του Πηλίου, παραπλανήθηκαν από την φαινομενική απραξία που έδειξαν οι Γερμανικές Κατοχικές Δυνάμεις και διέπραξαν το μοιραίο σφάλμα να επιστρέψουν και να παραμείνουν στην πόλη, όπου τη νύχτα προς την 25η Μαρτίου 1944 συνελήφθησαν όλοι και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δολοφονήθηκαν εντός και εκτός της Ελλάδας.
Παρά την τραγικότητα του γεγονότος, με στατιστικά μεγέθη κρινόμενο, οι απώλειες των Εβραίων στον Βόλο υπήρξαν οι χαμηλότερες της χώρας, σύμφωνα με στοιχεία του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος και αυτό συνέβη εξαιτίας της παρέμβασης του Σέφελ.
Αναλυτικότερα, στα διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Γερμανών εξοντώθηκαν 121 μέλη της Ισραηλιτικής Κοινότητας του Βόλου, 17 συνελήφθησαν από τους Ναζί σε μπλόκα και στο γνωστό «χτένισμα» του Πηλίου την άνοιξη του 1944 και εκτελέστηκαν, 15 πέθαναν από κακουχίες και στερήσεις της Κατοχής και, τέλος, άλλοι 2 φονεύθηκαν, πολεμώντας εναντίον των Γερμανών, ως μέλη της Εθνικής Αντίστασης.
Η παράτολμη αυτή πράξη του Γερμανού προξένου Έλμουτ Σέφελ να θέσει σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή του, για να σωθούν από τον όλεθρο οι περισσότεροι των περίπου 900 Ελληνοεβραίων συμπολιτών του, δείχνει την αδάμαστη θέλησή του να προτάσσει στις ενέργειές του τον άνθρωπο, αδιαφορώντας για τις προσωπικές επιπτώσεις, σε περίπτωση που θα αποκαλυπτόταν η ταυτότητα του, διότι γνώριζε ότι παντού υπάρχουν καταδότες και συνεργάτες της Γκεστάπο και των Ες Ες. Με σύνθημά του «Όταν σώζεις μια ζωή είναι σαν να σώζεις όλον τον κόσμο!» προέταξε τον ηθικό κώδικα πιο πάνω και από την αξία της δικής του ζωής.
Χρόνια αργότερα, η Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου, με ευγνωμοσύνη τίμησε δημοσίως τον Γερμανό πρόξενο Έλμουτ Σέφελ και τον κατέταξε στην χορεία των «Σωτήρων των Εβραίων του Βόλου».
Η παγκόσμια ημέρα μνήμης του ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ και της γενοκτονίας των Εβραίων δεν πρέπει να παραμείνει ημέρα επίσημων λόγων και εκφράσεων συμπάθειας ούτε μόνο ιστορικών αναφορών και αναλύσεων, αλλά ημέρα που πρέπει να ενστερνιστούμε και να συνειδητοποιήσουμε το ΠΟΤΕ ΠΙΑ!
B”H Though not published in this morning’s electronic edition of Anamniseis from NYC, and as the universal 80th anniversary of the liberation of Auschwitz by Red troops approaches two days hence, I received my dear friend’s message regarding his attached article —- implicitly recognizing our native land’s dark memory hole, viz. the deficiency in protecting and saving their Jewish compatriots —- explicitly stating there’re heroic and honorable exceptions (including the childless couple Stamos who helped our young family survive)! He makes reference to the unique role German Consul Helmut Scheffel; worthy the exhaustive book in Greek, to delineate the diplomat’s collaboration with Volos Chief Rabbi Moshe Pessah and Metropolitan Ioakim. What appears unintentionally gratuitous is the author’s entreaty that I make my undergraduates aware that there’re bright exceptions to every rule; closing that I relay his regards to Anna. A wonderful interlocutor, with ample understanding and empathy, transcending Hellenic parochialism, decades teaching in the diverse German universities. Herein is his original message: Αγαπητέ μου Ασέρ, χαίρε!
Εύχομαι καλή χρονιά με υγεία σε όλα τα μέλη της οικογένειάς σου. Σου αναγράφω κατωτέρω την ιστοσελίδα της ελληνόγλωσσης εφημερίδας της Νέας Υόρκης ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ με άρθρο μου για το Ολοκαύτωμα, τον πρόξενο Σέφελ και τη σωτηρία των Ελληνοεβραίων του Βόλου, για να υπενθυμίζεις καμιά φορά στους νεαρούς μαθητές και φοιτητές ότι υπάρχουν και φωτεινές εξαιρέσεις σε κάθε κανόνα. Μετέφερε τους χαιρετισμούς μου και στην Άννα. Δημήτρης Μπενέκος, Βόλος, Ελλάς 🇬🇷