Γράφει ο Μανώλης Κασσώτης
ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ. Στον μήνα που πέρασε, από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, περισσότεροι από 11 εκατομμύρια Ουκρανοί εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και σχεδόν 3,5 εκατομμύρια από αυτούς κατέφυγαν σε ξένες χώρες, για να γλυτώσουν από θανάτους, καταστροφές και την πείνα. Παρόλο που δεν μπορούν να συγκριθούν με τα σημερινά μεγέθη, η μνήμη μας πηγαίνει στις χιλιάδες των Δωδεκανησίων, που στα χρόνια του πολέμου, αναγκάστηκαν να φύγουν από τα σπίτια και να εγκαταλείψουν τα νησιά τους, για να σωθούν και να επιζήσουν.
Σε όλο το διάστημα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τα Δωδεκάνησα γίνονταν θέρετρο πολεμικών επιχειρήσεων και βρίσκονταν στο στόχαστρο του τυφώνα. Το Καστελόριζο καταστράφηκε ολοσχερώς, εκατοντάδες σπίτια, γύρω από το κάστρο της Σύμης ανατάχτηκαν, στην Λέρο διεξάχθηκε μια από τις μεγάλες μάχες της Μεσογείου, και στα άλλα νησιά έγιναν σημαντικές καταστροφές.
Η κατάσταση χειροτερεύει
Η κατάσταση χειροτέρεψε ακόμη περισσότερο μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας και την κατάληψη της Δωδεκανήσου από τους Γερμανούς. Εκτός από τους βομβαρδισμούς ο κόσμος υποφέρει και από την πείνα, τα Δωδεκάνησα δεν ήταν αυτάρκη, και με τις πολεμικές επιχειρήσεις κατέστη αδύνατη η τροφοδοσία τους. Ακόμη και οι Γερμανοί υπέφεραν από την έλλειψη τροφίμων, ήλθαν στην ανάγκη να φάνε τα ψάρια του ενυδρείου και τα ελάφια που, για διακόσμηση, κυκλοφορούσαν στην τάφρο της Μεσαιωνικής πόλης. Ιδιαίτερα υποφέρουν τα ναυτικά και άγονα νησιά και η πόλη της Ρόδου.
Τα νησιά που βρίσκονται κοντά στην Μικρά Ασία έχουν πιο εύκολη πρόσβαση στα Μικρασιατικά παράλια. Οι κάτοικοι του Καστελόριζου εγκαταλείπουν ομαδικά το νησί τους, όπως και 12 χιλιάδες από τις 15 χιλιάδες κατοίκους της Καλύμνου, και μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Σύμης. Από τα Μικρασιατικά παράλια οι Σύμμαχοι τους προωθούν στην Κύπρο, και από εκεί σε προσφυγικά στρατόπεδα στην Μέση Ανατολή.
Τους πρόσφυγες βοήθησαν οικονομικά και οι Δωδεκανήσιοι της Αμερικής. Στα αρχεία των Καλυμνιακών, Συμαϊκών, Τηλιακών και άλλων Δωδεκανησιακών συλλόγων υπάρχουν αρκετές αναφορές και αποδείξεις αποστολής σημαντικών χρηματικών ποσών για τους Δωδεκανησίους που έμεναν σε προσφυγικούς συνοικισμούς στη Μέση Ανατολή.
Πολύ πιο δύσκολη είναι η διαφυγή των προσφύγων από την πόλη της Ρόδου, λόγω της απόστασης που χωρίζει το νησί από τα Μικρασιατικά παράλια και η έλλειψη μέσων. Οι Γερμανοί τους επιτρέπουν να φύγουν, και οι πιο τολμηροί φεύγουν με βάρκες. Οι άλλοι πουλούν ό,τι έχουν και δεν έχουν, για να εξασφαλίσουν τα ναύλα τους σε κάποιο καΐκι, μια γυναίκα πούλησε μια ραπτομηχανή, η μόνη της περιουσία. Από την Ρόδο τους πάνε στην Μαρμαρίδα, και απ’ εκει οι Σύμμαχοι τους προωθούν στη Μέση Ανατολή.
Στην Κάρπαθο
Από τον Οκτώβριο του 1944, που απελευθερώθηκε η Κάρπαθος, μέχρι τον Μάιο του 1945, που απελευθερώθηκε η Ρόδος, το προσφυγικό ρεύμα από τον Μαρμαρίδα κατευθύνεται προς την Κάρπαθο. Κατά διαστήματα, έρχονταν καΐκια με εκατοντάδες πρόσφυγες. Μια μέρα ήρθε ένα καΐκι με 700 πρόσφυγες στοιβαγμένους μέσα στ’ αμπάρι και πάνω στη κουβέρτα.
Το καΐκι φούνταρε 200 μέτρα από το λιμάνι, και μια στρατιωτική φορτηγίδα μετέφερε στην προκυμαία 30 με 40 άτομα στο κάθε του ταξίδι. Ήταν ρακένδυτοι, ψειριασμένοι και σκελετωμένοι από την πείνα. Στο λιμάνι τους υποδέχονταν οι Άγγλοι και στον καθένα έδιναν μια φρατζόλα ψωμί και μια κονσέρβα American cheese των οκτώ ουγκιών. Ποιος ξέρει από πότε είχαν να φάνε. Τους φόρτωναν σε στρατιωτικά φορτηγά αυτοκίνητα και τους μετέφερναν στα χωριά. Όσα σπίτια έλειπαν οι ιδιοκτήτες, τα επιτάξαν και στο καθένα έβαζαν από δυο μέχρι τέσσερις οικογένειες.
Μια από εκείνες τις μέρες, ήρθε ένα άλλο καΐκι με πρόσφυγες και ο πατέρας μου άκουσε κάποιον πάνω από το αυτοκίνητο, που τους μετέφερε, να τον φωνάζει με το μικρό του όνομα. Ήταν ο Αντώνης Χατζαντώνης πρώτος ξάδελφος του πάππου μου. Την άλλη μέρα, ο πατέρας μου πήγε στους Άγγλους, οι οποίοι εντόπισαν τον στο Όθος και τον έφεραν στα Πηγάδια, στο σπίτι μας. Εκεί έμεινε, μέχρι που απελευθερώθηκε η Ρόδος.
Έμοιαζε με γριά
Την επόμενη φορά που ήρθε άλλο καΐκι, ήταν νύχτα και οι πρόσφυγες έπρεπε να μείνουν κάπου, μέχρι να ξημερώσει και να τους στείλουν στα χωριά. Σαν πιο κατάλληλο, κρίθηκε το σπίτι της Καλλιόπης Σκούλου που έλλειπε στην Αμερική. Το είχαν επιτάξει πρώτα οι Ιταλοί, για τις στρατιωτικές τους ανάγκες, και αργότερα οι Γερμανοί το μετέτρεψαν σε θέατρο για την ψυχαγωγία των στρατιωτών. Ο δρόμος που πήγαινε από το λιμάνι στο “Θέατρο” περνούσε μπροστά από το σπίτι μας. Μια γυναίκα που φαινόταν εξαντλημένη την φιλοξενήσαμε για να περάσει το βράδυ μαζί μας, και την φιλέψαμε με ό,τι είχαμε. Όπως μας είπε, ήταν 26 χρονών, αλλά από την ασιτία και την ταλαιπωρία είχε ζαρώσει και της είχαν πέσει όλα της τα μαλλιά, έμοιαζε με γριά.
Στον Αφιάρτη
Η διαμονή των προσφύγων στα χωριά ήταν δύσκολη, οι Άγγλοι δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τόσο κόσμο διασκορπισμένο στα χωριά και αποφάσισαν να φτιάξουν στο Ιταλικό στρατιωτικό αεροδρόμιο που υπήρχε στον Αφιάρτη, προσφυγικό συνοικισμό. Την κατασκευή ανάλαβε η τεχνική υπηρεσία του Αγγλικού στρατού «660 Artisan Works Company» υπό τον λοχία Tucker. Ξεκίνησε το έργο με σχέδιο, συνέπεια και γοργούς ρυθμούς, σε επτά ημέρες ολοκληρώθηκε ο συνοικισμός που μπορούσε να εξυπηρετήσει 5.000 ανθρώπους, όπου τελικά φιλοξενήθηκαν 4.000 πρόσφυγες, σε μεγάλα αντίσκηνα των 12 ατόμων.
Οι Άγγλοι πρόσφεραν στους πρόσφυγες διατροφή, υγειονομική περίθαλψη, και μεταχειρισμένα ρούχα και παπούτσια της UNRRA. Για να ταΐσουν τόσο κόσμο έφτιαξαν μαγειρεία και έθεσαν σε λειτουργία τους φούρνους που χρησιμοποιούσαν οι Ιταλοί για τον στρατό τους. Οι Άγγλοι φρόντισαν για την καθαριότητα και την αστυνόμευση του συνοικισμού. Για όλες αυτές τις υπηρεσίες χρησιμοποιούσαν τους πρόσφυγες.
Στην Κάσο οι Ιταλοί
Από την έλλειψη τροφίμων υπέφεραν και οι Ιταλοί που έμεναν στη Ρόδο. Εκτός της πείνας αντιμετώπιζαν την έχθρα και την περιφρόνηση των Γερμανών, των πρώην συμμάχων τους. Αρκετοί πήγαν στην Τουρκία, περιμένοντας να τελειώσει ο πόλεμος για να επιστρέψουν στην Ιταλία, αλλά οι Άγγλοι τους μεταφέρουν στην Κάσο. Στις 4 Φεβρουαρίου 1945 έφτασε στην Κάσο η ίδια τεχνική υπηρεσία «660 Artisan Works Company» υπό τον λοχία Tucker. Με τη βοήθεια του υπαξιωματικού Gerard G. Moss, ο Tucker προχώρησε με γρήγορους ρυθμούς: σε δυο μέρες επισκεύασαν μερικά ακατοίκητα σπίτια, από τα οποία έλειπαν οι ιδιοκτήτες τους στο εξωτερικό, για να στεγάσουν 300 πρόσφυγες. Μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα ο προσφυγικός συνοικισμός της Κάσου επεκτάθηκε και φιλοξένησε 2.000 Ιταλούς, μέχρι που τελείωσε ο πόλεμος και επέστρεψαν στην Ιταλία.
Επιστροφή
Όταν απελευθερώθηκε η Ρόδος, οι πρόσφυγες που πήγαν στην Κάρπαθο άρχισαν να επιστρέφουν σταδιακά στα σπίτια τους. Έτσι σε δυο μήνες άδειασε ο συνοικισμός. Όλοι σχεδόν έφυγαν, εκτός από μερικούς που έμειναν και ρίζωσαν στην Κάρπαθο, όπως ο ζαχαροπλάστης Μήτσος Κοντός με την οικογένειά του, και οι Νίκος Σαμιώτης από το Καστελόριζο, και Γιώργος Σταματάρος από την Τήλο, που παντρεύτηκαν και δημιούργησαν οικογένειες στα Πηγάδια. Στην Βωλάδα παντρεύτηκε και δημιούργησε οικογένεια ο Νικήτας Σιφονιός. (Στην αρχή, προτού μετακομίσει στα Πηγάδια, ο Μήτσος Κοντός έμενε στις Μενετές. Έφτιαχνε μπακλαβάδες, φλογέρες και άλλα γλυκίσματα και κάθε πρωί κατέβαιναν από τις Μενετές τρία τέσσερα Μενεδιατάκια με ένα ταψί και τα πωλούσαν).
Σιγά-σιγά άρχισαν να επιστρέφουν και αυτοί που πήγαν στην Μέση Ανατολή, με πλοία που διέθεταν οι Άγγλοι, όπως το ‘Empire Patrol’, πρώην Ιταλικό ‘Rodi’, με Ιταλικό πλήρωμα. Το πλοίο ξεκίνησε από την Gaza με 562 Καστελοριζιούς πρόσφυγες που έμεναν στο προσφυγικό στρατόπεδο Nuseitrat, και ενώ το πλοίο έπλεε κοντά στα τουρκικά παράλια πήρε φωτιά. Το πλήρωμα εγκατέλειψε το πλοίο και πολλοί πρόσφυγες, κυρίως γυναίκες και παιδιά έχασαν την ζωή τους. Αυτοί που διασώθηκαν όταν έφτασαν στο νησί τους βρήκαν τα σπίτια τους κατεστραμμένα και μαζί με άλλους Καστελοριζιούς που διασώθηκαν μετανάστευσαν στην Αυστραλία.
Πολλοί άλλοι Δωδεκανήσιοι που επέστρεψαν από τη Μέση Ανατολή και βρήκαν τα σπίτια τους κατεστραμμένα, όπως οι Συμιακοί, μετακόμισαν στην Ρόδο και στον Πειραιά, ή και μετανάστευσαν στην Αφρική, στην Αυστραλία και στην Αμερική.
Επίλογος
Είναι δύσκολο να προβλεφθεί το πώς και πότε θα τελειώσει ο πόλεμος, και τι θα απογίνουν τα εκατομμύρια των Ουκρανών προσφύγων που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να ζήτησαν άσυλο ακόμη και σε ξένες χώρες. Αλλά απ’ ό,τι διδάσκει η ιστορία, οι ανακατατάξεις που θα δημιουργηθούν θα επιτρέψουν στους περισσότερους να επιστρέψουν στα σπίτια τους, και σε άλλους, παρά την θέληση τους, δεν θα τους το επιτρέψουν. Άλλοι, θα προτιμήσουν να μείνουν στους τόπους και στις χώρες που τους οδήγησε ο δρόμος της προσφυγιάς. Το μόνο βέβαιο είναι ότι θα θυμούνται και θα διηγούνται στις επόμενες γενεές τις ταλαιπωρίες που πέρασαν, και θα επαναλαμβάνουν και αυτοί “never again”.
