Οι Χιώτισσες ηρωίδες του 1821 ζητούν δικαίωση και ανακήρυξη της Χίου «Ιερά Νήσος»

Γράφει η Μαρία Βέργου *

Η ΧΙΟΣ, πριν την Γενοκτονία του 1822 από τους Οθωμανούς διέθετε Πανεπιστήμιο – το οποίο το 1818 αριθμούσε 700 μαθητές, που σπούδαζαν με έξοδα της πόλης -, Βιβλιοθήκη, Τυπογραφείο, νοσοκομείο (με γηροκομείο, πτωχοκομείο, ορφανοτροφείο, φρενοκομείο), λοιμοκαθαρτήριο, ταμιευτήριο και κατείχε το ήμισυ του εμπορίου της Μεσογείου!!!

Ο Αδαμάντιος Κοραής, ο επιφανής ελληνιστής, ο οποίος έζησε στη Γαλλία για 50 χρόνια και πέθανε εκεί το 1833, και που δικαίως λατρεύουν οι Χιώτες, ίδρυσε στη Χίο την πρώτη βιβλιοθήκη της Ελλάδας, η οποία αποτελεί μέχρι σήμερα το καμάρι της πόλης.

(Perilla Francois «ΧΙΟΣ, Το Ευτυχισμένο Νησί», μετάφραση Κ. Δόβας, Γ. Καλούπης, Ε. Μπέρτσου, Ε. Μπεληγιάννη, έκδ. Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Χίου «ΚΟΡΑΗΣ», 2009, σελ. 108-109. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 6.5.2020, Fistel de Coulanges, Η ΝΗΣΟΣ ΧΙΟΣ, ιστορικό υπόμνημα 1856, εκδ. 1977)

Στις  2 Απριλίου 1822 η επανάσταση που είχε αρχίσει στη Χίο πνίγεται στο αίμα, και η Χίος καταστρέφεται. Είχε προηγηθεί η από 16 Μαρτίου 1822 επιστολή των εφόρων της Χίου, τιτλοφορούμενη «ΖΗΤΩ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», προς τη Βουλή των Σπετσών, που με απέλπιδα τρόπο ζητούσαν ναυτική και στρατιωτική βοήθεια και κάλυψη λόγω της ορατής επερχόμενης καταστροφής.

Φευ! Στις 2 Απριλίου 1822, ακριβώς την ημέρα που ξεκίνησαν οι σφαγές, και στις 9 Απριλίου 1822, οι πρόκριτοι της Ύδρας αποστέλλουν επίσης επιστολές προς τους Σπετσιώτες, ενημερώνοντας ότι  10 πλοία και δύο μπουρλότα ταξιδεύουν προς την Χίο μετά από πρόσκληση των Χίων «διά μεντάτι των αδελφών»! Η τραγική κατάληξη είναι γνωστή, τα πλοία δεν έφθασαν εγκαίρως.

Η Χίος πνίγηκε στο αίμα.  Μετά την Γενοκτονία των Χίων, από τους 117.000 κατοίκους τότε της Χίου, επέζησαν επάνω στο Ιερό Νησί μόλις 1800. 21.000 διέφυγαν σε άλλα νησιά του Αιγαίου, 52.000 γυναικόπαιδα οδηγήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής και τουλάχιστον 42.000 Χιώτες σφαγιάστηκαν.

Για να αντιληφθεί κανείς το μέγεθος της Χίου πριν την καταστροφή και την ίδια την Γενοκτονία, αρκεί να αναλογιστεί ότι σήμερα ο πληθυσμός της Χίου είναι λιγότερος από 53.000 κατοίκους, ενώ το 1822 ήταν 117.000. Η δε ευμάρεια και ο πολιτισμός της Νήσου Χίου ήταν που προκάλεσε τον φθόνο.

Αν η Χίος είχε ελευθερωθεί το 1822, την μοίρα της θα ακολουθούσε και η γειτνιάζουσα Μικρά Ασία… κι η ιστορία θα ήταν γραμμένη αλλιώς… Έτσι κι αλλιώς, πάντως οι 21.000 Χίοι που επιβίωσαν μετέφεραν τον πλούτο και τον πολιτισμό τους στη Σύρο, όπου ίδρυσαν την Ερμούπολη, και αλλού, στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Άλλωστε είναι γνωστές οι ρήσεις: “έχουμε Γη και Πατρίδα όταν έχουμε πλοία και θάλασσα” και “μέγα το της θαλάσσης κράτος”!!!

Γενοκτονία

Συνειδητά χρησιμοποιούμε τον όρο Γενοκτονία, όπως αυτή ορίζεται από το άρθρο 2 της Διεθνούς Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών «Για την πρόληψη και καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας» , ο οποίος μόνος είναι ικανός να αποδώσει την πλήρη και καθολική εξαφάνιση του Χιακού Λαού και την απόλυτη ερήμωση της Νήσου.

Άρθρον ΙΙ.- Εις την παρούσαν Σύμβασιν ως γενοκτονία νοείται οιαδήποτε εκ των κατωτέρω πράξεων, ενεργουμένη με την πρόθεσιν ολικής ή μερικής καταστροφής ομάδος, εθνικής, εθνολογικής, φυλετικής ή θρησκευτικής, ως τοιαύτης :

α) Φόνος των μελών της ομάδος.

β) Σοβαρά βλάβη της σωματικής ή διανοητικής ακεραιότητος των μελών της ομάδος.

γ) Εκ προθέσεως υποβολή της ομάδος εις συνθήκας διαβιώσεως δυναμένας να επιφέρωσιν την πλήρη ή την μερικήν σωματικήν καταστροφήν αυτής.

δ) Μέτρα αποβλέποντα εις την παρεμπόδισιν των γεννήσεως εις τους κόλπους ορισμένης ομάδος.

ε) Αναγκαστική μεταφορά παίδων μιας ομάδος εις ετέραν ομάδα.

Η βαρβαρότητα των Οθωμανών μαρτυρείται από τον ίδιο τον Βαχίτ Πασά, τοποτηρητή της Χίου. Τα λόγια του βεβαιώνουν την συνειδητή και με πρόθεση εξαφάνιση και ολική καταστροφή της Ιεράς Νήσου Χίου:

«… Και για τούτο μόνο χαίρεται η ψυχή μου, εν μέρει, επειδή εξ αιτίας αυτών των περιστάσεων, πολλοί νέοι και νέες χριστιανικού αίματος, αφού έκαμαν περιτομή και ακολούθησαν τη λυτρωτική πίστη του Ισλάμ, πέτυχαν παντοτινή συγχώρεση των αμαρτιών τους και ελευθερώθηκαν οι ψυχές τους από την αιώνια κόλαση που σίγουρα τους περίμενε, και όσο για τη συνείδησή μου, σχετικά με τις αμφιβολίες μου για τη συμμετοχή ή όχι των κατοίκων της Χίου στις επαναστατικές κινήσεις των Ελλήνων που ήλθαν απέξω, είμαι ήρεμος και δεν με τύπτει καθόλου, γιατί πολλές φορές είδα, μέσα στο ιερό βιβλίο του ιμάμη Σερχουσνή το σχετικό με τους κανόνες του δικαίου, ότι το κόψιμο ξύλου από το κόψιμο ανθρώπινου λάρυγγα διαφέρει, αλλά όχι στην περίπτωση χριστιανικού λάρυγγα, και παρακάτω στο ίδιο ιερό εδάφιο, ο σοφός νομομαθής ερμηνεύει ότι η εξολόθρευση ενός ανέντιμου χριστιανού αποστάτη ισοδυναμεί, για τον πιστό του Ισλάμ, με την πλήρη καταστροφή δέντρου ή χόρτου.

… Δεν εδίστασα εξ αιτίας όλων αυτών, να διατάξω με τη δύναμη του μεγάλου Προφήτη, την εκτέλεση των αποτελεσματικών εκείνων μέτρων και να εφαρμόσω έτσι τις ιερές προσταγές και τους απαρασάλευτους «εις τους αιώνας των αιώνων» κανόνες των σοφών νομομαθών μας. Και είμαι ευτυχής αν μπόρεσα να εκτελέσω επακριβώς τις οδηγίες του Σερ ή Σερίφ της ιερής πίστης μας.

Τα αυτοκρατορικά στρατεύματα, όπως και τα διάφορα άλλα σώματα που έφτασαν από την Ανατολή με εθελοντές και γενίτσαρους μέχρι 7000, πλούτισαν με τη βοήθεια του Θεού από τη νόμιμη λαφυραγωγία της αφθονίας και του πλούτου των Χριστιανών, αρπάζοντας αμέτρητα λάφυρα κινητής περιουσίας, καθώς και σκλάβους και όμορφες σκλάβες, για να στολίσουν τα χαρέμια τους…»

Πηγή: «Απομνημονεύματα Πολιτικά του Βαχίτ Πασά, πρέσβεως εν Παρισίοις τω 1802, Ρεϊζ Εφέντη τω 1808 και Τοποτηρητού της Χίου τω 1822 Εξ ανεκδότου Τουρκικού ιδιοχειρογράφου, Ελευθέρως Μεταφρασθέντα και Σημειώσεσι Συνοδευθέντα υπό Δ.Ε.Δ., Εν Ερμουπόλει Σύρου, Τύποις Γ. Μελισταγούς Μακεδόνος, 1861. Επανέκδοση: «Τα συμβάντα στη Χίο το 1822 από το χέρι του Βαχίτ Πασά», «Μεταφρασθέντα υπό Δ.Ε.Δ. [ανιήλογλου]», Επιμέλεια και απόδοση στη Νεοελληνική Νίκος Μήτσης, εκδ. άλφα πι, Χίος 2007.” , ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.  

Χαρακτηριστικό είναι ότι πήρε δεκαετίες στους επιζήσαντες Χίους να ξανακατοικήσουν το νησί!!!

Ο Κοραής στις 12.10.1822 καλεί τους συμπατριώτες του: «Ανακτήσετε, και καταστήσετε λαμπροτέραν την πατρικήν γην»  (Α. Κοραή, ΑΠΑΝΤΑ, «Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ).

Οι γυναίκες της Χίου πριν την Γενοκτονία του 1822 έχουν επαινεθεί από όλους τους περιηγητές. Τα κείμενά τους εξαίρουν την ζωντάνια και την καταδεκτικότητά τους, αλλά και την ομορφιά, τη χάρη και τον ερωτισμό τους. Θαυμασμό προκαλούσε επίσης η κομψότητα, η ευγένεια, οι τρόποι και η ομιλία τους σε βαθμό που να μοιάζουν με νύμφες ή θεές (Francois Perilla, De Nicolay).

Ωστόσο η επανάσταση του 1821 ήρθε να αναδείξει και την περηφάνια, τον ηρωισμό, την γενναιότητα και τη φιλοπατρία των γυναικών της Χίου.

Η Γενοκτονία του 1822 οδήγησε πολλές Χιώτισσες όχι μόνον στον ξεριζωμό από το πλούσιο νησί τους, αλλά και στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής, όπου απίστευτα δράματα εκτυλίχτηκαν.  Πολλές Χιώτισσες υπέμειναν τα απάνθρωπα μαρτύρια των Οθωμανών και, σε πολλές περιπτώσεις, προτίμησαν να αρνηθούν την τροφή, ώστε να πεθάνουν από την πείνα, παρά να σκλαβωθούν. Η γενοκτονία καταγράφηκε από τους περιηγητές και ιστορικούς της εποχής και ενέπνευσε τον μεγάλο Γάλλο ζωγράφο Ευγένιο Ντελακρουά, που φιλοτέχνησε τον συγκλονιστικό πίνακά του “Η Σφαγή της Χίου”.

Χαρακτηριστικό το έργο του Λουκή Λάρα, η Μάνα, που διώχνει τα παιδιά της για να σωθούν…

H Δροσιά Κάβουρα, κόρη του ιερέα Αντωνίου Μηνά ή Ροβύθη και σύζυγος του Ηλία Κάβουρα, το 1822 κατάφερε να ξεφύγει στα Ψαρά με την οικογένειά της. Εκεί τους βρήκε η καταστροφή των Ψαρών και η Δροσιά αιχμαλωτίστηκε μαζί με την μητέρα της, ενώ ήταν έγκυος, πουλήθηκε σκλάβα στη Σμύρνη και εγκαταστάθηκε στο σπίτι ενός Καδή στο Νυμφαίο, αφού είχε εν τω μεταξύ γεννήσει κόρη. Ο ιερέας κατάφερε μετά από τρία χρόνια να βρει την παπαδιά και την κόρη του την Δροσιά που αγόρασε για 1000 γρόσια κι έναν αγιασμό.

Η Γαλανή Γαρρή από την Ομηρούπολη (Βροντάδο) Χίου ήταν αδελφή αρχιδιακόνου και ολόκληρη η οικογένειά της εκτός από την ίδια και τον μικρό αδελφό της Ισίδωρο, εκτελέστηκε κατά την Γενοκτονία της Χίου. Η Γαλανή πιάστηκε αιχμάλωτη για να πουληθεί σκλάβα. Στον δρόμο προς την Χώρα προσποιήθηκε ότι ζαλίστηκε από το ύψος του γκρεμού όπου περπατούσε, ο Οθωμανός που την αιχμαλώτισε πέρασε μπροστά για να δει τον γκρεμό κι εκείνη τον έσπρωξε και τον έριξε.

Η Γαρυφαλλιά Γαρυφαλλιά Μιχάλβεη ή Μιχάλμπεη γεννήθηκε στα Ψαρά (1817), από εύπορη οικογένεια. Ιδιαίτερα όμορφο και με μεγάλη ευφυΐα παιδί. Το 1824, στα 7 της μόλις χρόνια, γνώρισε τη φρίκη. Δεν κατάφερε να ξεφύγει από τους Οθωμανούς, όπως χιλιάδες κάτοικοι του νησιού της.

Οι Τούρκοι σκότωσαν τους γονείς της και την άρπαξαν. Η μικρούλα οδηγήθηκε σε σκλαβοπάζαρα, πουλήθηκε και κατέληξε στη κατεχόμενη από τους Τούρκους Σμύρνη, περνώντας τα πάνδεινα. Εκεί, όταν πια ήταν 10 ετών, συνάντησε έναν Αμερικανό πρόξενο. Σύμφωνα με ιστορική αναφορά, έπεσε στα πόδια του να τη γλιτώσει. Εκείνος εξαγόρασε την ελευθερία της ή ίσως την ελευθέρωσε χρησιμοποιώντας πολιτικά μέσα. Την έστειλε με πλοίο στη Βοστώνη, ζητώντας από τον πατέρα του, να τη φροντίσει. Στις ΗΠΑ πέθανε σε ηλικία 13 ετών.

Η Ελληνοπούλα απ’ τα Ψαρά, εξαιτίας της τραγικής της ιστορίας, έγινε, ποίημα, γλυπτό, σκίτσο, σονέτο, εξώφυλλο βιβλίου, όνομα ανθρώπων και ονομασία καραβιών, όπερα. Η ιστορία της ενέπνευσε δύο διεθνούς ακτινοβολίας έργα, το ζωγραφικό έργο “Το κορίτσι από την Ελλάδα” (The Greek girl) της Anne Hall και πιθανόν το γλυπτό “Η Ελληνίδα Σκλάβα”(The Greek Slave) του Hiram Power όπως και άλλα έργα. Κάποιοι λένε μάλιστα πως ενέπνευσε ακόμα και το γνωστό σε όλους μας, “Μικρό σπίτι στο λιβάδι”!

Η Δέσποινα Κανάρη το γένος Μανιάτη ήταν συνοδοιπόρος του Κωνσταντίνου Κανάρη από τον γάμο τους το 1817. Κατά την καταστροφή των Ψαρών τον Ιούνιο 1824, ρίχτηκε στη θάλασσα με τα μικρά της παιδιά και κατάφερε να διασωθεί κολυμπώντας (φωτό: Δέσποινα Κανάρη με Ψαριανή φορεσιά και χαρακτηριστικό κεφαλόδεσμο. Ν. Κεσσανλής, λάδι σε μουσαμά 1889 ΕΙΜ 894).

Ανώνυμες γυναίκες συμμετείχαν στον Αγώνα με κάθε τρόπο, μετέφεραν νερό, βοηθούσαν στην προετοιμασία των πυρομαχικών, δούλευαν στα οχυρωματικά έργα, κατασκεύαζαν βόλια και επιδέσμους. 

Αποκορύφωμα της Χιώτικης Εποποιίας του 1821 είναι το Χιώτικο Ζάλογγο ή Σούλι της Χίου, η ηρωική θυσία των γυναικών του Αναβάτου της Χίου, οι οποίες στα νοτιοανατολικά του Κάστρου, κοντά στην Εκκλησία της Παναγίας, πέφτοντας στον γκρεμό με τα παιδιά τους αντάλλαξαν τη ζωή τους με το τίμημα του ηρωικού θανάτου, για να μην αιχμαλωτιστούν και ατιμαστούν από τους βαρβάρους επιδρομείς.

Αντί επιλόγου παραθέτουμε το ποίημα του Βίκτωρος Ουγκώ «ΤΟ ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΟ» σε απόδοση –ποίηση Κωστή Παλαμά:

Τούρκοι διαβήκαν, χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα.

Η Χίο, τ’όμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα,

με τα κρασιά, με τα δεντρά

τ’ αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια

και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια

καθρέφτιζε μεσ’ τα νερά.

Ερμιά παντού. Μα κοίταξε κι απάνου εκεί στο βράχο,

στου κάστρου τα χαλάσματα κάποιο παιδί μονάχο

κάθεται, σκύβει θλιβερά

το κεφαλάκι, στήριγμα και σκέπη του απομένει

μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη

μεσ’ την αφάνταστη φθορά.

Φτωχό παιδί, που κάθεσαι ξυπόλυτο στις ράχες

για να μην κλαις λυπητερά, τι΄ θελες τάχα να ‘χες

για να τα ιδώ τα θαλασσά

ματάκια σου ν’ αστράψουνε, να ξαστερώσουν πάλι

και να σηκώσεις χαρωπά σαν πρώτα το κεφάλι

με τα μαλλάκια τα χρυσά;

Τι θέλεις άτυχο παιδί, τι θέλεις να σου δώσω

για να τα πλέξεις ξέγνοιαστα, για να τα καμαρώσω

ριχτά στους ώμους σου πλατιά

μαλλάκια που του ψαλιδιού δεν τάχει αγγίξει η κόψη

και σκόρπια στη δροσάτη σου τριγύρω γέρνουν όψη

και σαν την κλαίουσα την ιτιά;

Σαν τι μπορούσε να σου διώξει τάχα το μαράζι;

Μήπως το κρίνο απ’ το Ιράν που του ματιού σου μοιάζει;

Μην ο καρπός απ’ το δεντρί

που μεσ’ στη μουσουλμανική παράδεισο φυτρώνει,

κι έν’ άλογο χρόνια εκατό κι αν πιλαλάει, δε σώνει

μεσ’ απ’ τον ίσκιο του να βγει;

Μην το πουλί που κελαηδάει στο δάσος νύχτα μέρα

και με τη γλύκα του περνάει και ντέφι και φλογέρα;

Τι θες κι απ΄όλα τούτα τ’ αγαθά;

Πες. Τ’ άνθος, τον καρπό; Θες το πουλί;

Διαβάτη,

μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι:

Βόλια, μπαρούτι θέλω! Να.

Κρατάμε τον τελευταίο στίχο που συνοψίζει τον άσβεστο πόθο των Ελλήνων για την Ελευθερία και τον αδιάκοπο Αγώνα τους για ελεύθερη Ελλάδα!

ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.10.2021.

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ: Από την εισήγηση της συγγραφέως στο διαδικτυακό Συνέδριο του Συνδέσμου Ελληνίδων Επιστημόνων με τίτλο “Ο ρόλος της Ελληνίδας στην Επανάσταση του 1821”, (25-26.9.2021).

• Η  Μαρία Βέργου είναι Υ.Δ., Νομικός – Ερευνήτρια Φιλοσοφίας, ΔΜΣ Αστικού και Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου ΕΚΠΑ