Γράφει η Έλενα Ντάκουλα *
Ιάκωβος Καμπανέλλης: Η ζωή και το έργο του θεατρικού συγγραφέα με αφορμή την έκθεση «Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης επιστρέφει στην Ακαδημία Αθηνών».
Από τον Δεκέμβριο του 2022, Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης επέστρεψε στην Ακαδημία Αθηνών, στον χώρο όπου το 1999 ο «Πατριάρχης» του νεοελληνικού θεάτρου, όπως τον αποκαλούσαν, εξελέγη παμψηφεί και αναγορεύτηκε Ακαδημαϊκός, εγκαινιάζοντας την έδρα του Θεάτρου στο κορυφαίο πνευματικό ίδρυμα της χώρας.
Η τιμητική αυτή επιστροφή γίνεται μέσα από αρχειακό υλικό της Ακαδημίας Αθηνών, μεγάλο μέρος από το προσωπικό του αρχείο (χειρόγραφα, φωτογραφίες, σπάνιες εκδόσεις, δίσκοι μουσικής), φωτογραφίες από το ιστορικό αρχείο της ΕΡΤ καθώς επίσης και αδημοσίευτο υλικό από το αρχείο της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών της Κεντρικής Υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους.
Όλα αυτά παρουσιάζονται στην αίθουσα της ανατολικής πτέρυγας της Ακαδημίας, μέσα σε γυάλινες προθήκες οι οποίες, όπως μας λέει η επιμελήτρια της έκθεσης, Λουΐζα Καραπιδάκη, είναι από τον Λούβρο. Η καθεμία αποτελεί μία ξεχωριστή ενότητα του πολυσχιδούς και πολυδιάστατου έργου του Ι. Καμπανέλλη, το οποίο σφράγισε μεταπολεμικά την ελληνική σκηνή και επηρέασε τις μεταγενέστερες γενιές.
Ο κάθε θεατής, μέσα από τα εκθέματα μαθαίνει, πληροφορείται, θυμάται, συγκινείται, αλλά ταυτόχρονα ανακαλύπτει άγνωστες πτυχές της ζωής του Ιάκωβου Καμπανέλλη καθώς επίσης και άγνωστες πλευρές της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου και κινηματογράφου, μέσα από τις λογοκριτικές παρεμβάσεις της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών.
Ίσως αρκετοί γνωρίζουν ότι ο Ι. Καμπανέλλης πέρασε δυόμιση χρόνια στο στρατόπεδο συγκέντρωσης «Μάουτχαουζεν», αλλά λίγοι γνωρίζουν τις ενέργειές του για την επιστροφή πρώην συγκρατούμενων στις πατρίδες τους, μετά τον Μάιο του 1945.
Ίσως ελάχιστοι δεν γνωρίζουν τη θεατρική παράσταση το «Μεγάλο μας Τσίρκο», η οποία επί χούντας είχε γίνει μέγα πολιτικό γεγονός, δημιουργώντας καθημερινά τεράστιες ουρές έξω από το θέατρο Αθήναιον. Αλλά σίγουρα είναι πολύ λίγοι αυτοί που έχουν δει την έγγραφη αναφορά υπαλλήλου της Γενικής Γραμματείας Τύπου & Πληροφοριών που παρακολούθησε, στις 29/6/1973, την παράσταση για να ελέγξει αν τηρήθηκαν οι διαγραφές της Επιτροπής Ελέγχου Σεναρίων & θεατρικών κειμένων και αν η λέξη «γροθιά», έγινε «φωνούλα» ή αν οι «συλλήψεις και εκτελέσεις» μετατράπηκαν σε… «προσθέσεις κι αφαιρέσεις».
Όλα τα παραπάνω αποτελούν σπάνια ντοκουμέντα, τα περισσότερα εκ των οποίων βλέπουν, για πρώτη φορά, το φως της δημοσιότητας.
Η έκθεση αυτή συστήνει ξανά στο κοινό τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, έναν ωραίο, ευγενή, πράο άνθρωπο, σπουδαίο θεατρικό συγγραφέα, σεναριογράφο, στιχουργό, ραδιοφωνικό παραγωγό, Επίτιμο διδάκτορα πολλών Σχολών, Ακαδημαϊκό και παρασημοφορημένο, από τον ΠτΔ Κ. Στεφανόπουλο, με το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος.
Το μεγάλο της όμως επίτευγμα είναι ότι δίνει στον επισκέπτη τροφή για σκέψη, προτρέποντάς τον να πάει και λίγο παρακάτω. Να μάθει περισσότερα για τη μεγάλη προσφορά του σημαντικού αυτού αυτοδίδακτου συγγραφέα, για τις σημαδιακές χρονικές περιόδους μέσα στις οποίες άρχισε και εξελίχθηκε η 50χρονη συγγραφική του πορεία, να ψάξει τις ιστορικές ηχογραφήσεις της μπαλάντας «Άσμα Ασμάτων», να διαβάσει (αν δεν το έχει κάνει) το μοναδικό του αλλά συγκλονιστικό πεζογράφημα, το «Μάουτχαουζεν», να ακούσει τα τραγούδια της παράστασης «Το Μεγάλο μας Τσίρκο», να δει (ξανά) την «Στέλλα», τον «Δράκο», τα «Κορίτσια στον Ήλιο», να παρακολουθήσει τις συνεντεύξεις του στο διαδίκτυο.
Από έναν άνθρωπο που έζησε μία απίστευτη παραφροσύνη, μέσα σ’ ένα εργοστάσιο θανάτου, την ντροπή του ευρωπαϊκού πολιτισμού, οι συμβουλές τους προς τους νέους είναι ιδιαίτερης και βαρύνουσας σημασίας.
«Καθήκον και υποχρέωσή σας είναι να φροντίσετε, πρωτίστως, για τον ίδιο σας τον εαυτό αλλά και για τους άλλους, να μην γίνει ποτέ πόλεμος. Η ζωή είναι ωραία και το να την μετατρέπει κάποιος σε κόλαση είναι η μεγαλύτερη βλακεία.
Οι έξυπνοι άνθρωποι φροντίζουν ν’ αφανίζουν ό,τι είναι επικίνδυνο, όχι μόνο για τους ίδιους, αλλά και για τους διπλανούς. Πολλές φορές νομίζουμε ότι αυτό που παθαίνει ο άλλος δεν μας αφορά. Αυτό είναι λάθος, γιατί ό,τι συμβαίνει στον έναν συμβαίνει σε όλους. Ν’ αγαπάτε κι αυτόν που είναι πιο πέρα και να φροντίζετε να μην έχετε εχθρούς. Η έχθρα αρχίζει από κάτι μικρό, μεγαλώνει σιγά-σιγά και γιγαντώνεται σ’ ένα τεράστιο έγκλημα. Να τραγουδάτε, ν’ αποφεύγετε ασχολίες που βγάζουν τα κακά μας ένστικτα. Ο δρόμος που μας πάει εκεί είναι ο πολιτισμός. Η μουσική μας βοηθάει να κάνουμε ωραίες σκέψεις, μας γεννά ωραία συναισθήματα. Το καλό βιβλίο ομορφαίνει τον κόσμο, όπως τον ομορφαίνουν τα λουλούδια. Ο καλός κινηματογράφος, ένα έργο τέχνης, το ίδιο. Ο πολιτισμός πρέπει να είναι η ζωή του ανθρώπου πάνω στη γη. Να λέμε ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε για να ζει ωραία».
Η επιμέλεια της έκθεσης είναι της Λουϊζας Καραπιδάκη, ιστορικού τέχνης και υπεύθυνης Μουσειακής Συλλογής του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών
Ιάκωβος Καμπανέλλης: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του
Γεννήθηκε στη Νάξο στις 2 Δεκεμβρίου 1921 και είναι το έκτο παιδί από τα εννέα παιδιά του εμπειρικού φαρμακοποιού Στέφανου Καμπανέλλη και της Αικατερίνης Λάσκαρη. Ο πατέρας του καταγόταν από τη Χίο, ενώ η μητέρα του από παλιά αρχοντική οικογένεια της Κωνσταντινούπολης.
Όπως έλεγε, θεωρούσε τον εαυτό του τυχερό που γεννήθηκε στη Νάξο που εκείνα τα χρόνια ήταν ένα σκηνικό που καλλιεργούσε την παιδική φαντασία με τα παιχνίδια στη θάλασσα, στα κύματα, στα λιβάδια, στη φύση.
Τα παιδικά και κυρίως τα εφηβικά του χρόνια δεν ήταν εύκολα. Λόγοι οικονομικοί τούς υποχρέωσαν να μεταφερθούν οικογενειακώς στην Αθήνα και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Μεταξουργείου. Ο Ιάκωβος είχε τότε τελειώσει την β’ γυμνασίου. Αναγκασμένος όμως, όπως και τα μεγαλύτερα αδέλφια του, να βοηθάει την οικογένεια, το πρωί, δούλευε και το βράδυ σπούδαζε σχεδιαστής τεχνικού σχεδίου στη νυχτερινή Σιβιτανίδειο Σχολή.
Μικρός ονειρευόταν να γίνει αεροπόρος, μέχρι που ανακάλυψε τα βιβλία. Η μεγάλη του αγάπη για το διάβασμα τον οδηγούσε σε παλαιοβιβλιοπωλεία του κέντρου της Αθήνας, όπου νοίκιαζε βιβλία, μια και δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να τα αγοράσει.
Το 1942 συνελήφθη από τους Γερμανούς και μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως Μάουτχαουζεν, στην Αυστρία. Όπως ακούμε σε μία συνέντευξή του, όταν τον ρωτάγανε πώς βρέθηκε εκεί, η μονολεκτική απάντησή του, που τους άφηνε όλους άφωνους, ήταν: «εθελοντικά».
Και αμέσως, προς αποφυγή παρερμηνείας, εξηγούσε πως το νεαρόν της ηλικίας σε κάνει πολλές φορές να είσαι ολίγον επιπόλαιος, υπέρ το δέον ρομαντικός αλλά και τυχοδιώκτης, και να ζεις συχνά εκτός πραγματικότητας. Με αυτά τα δεδομένα, πείστηκε εύκολα από έναν φίλο του, δύο χρόνια μεγαλύτερο, να αποδράσουν από την Ελλάδα για τη Μέση Ανατολή, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι για τη μεταφορά αυτή με καΐκια χρειαζόταν 60 λίρες ο καθένας, ποσό που δεν διέθεταν. Έτσι τα σχέδια άλλαξαν και αποφάσισαν να πάνε στην Ελβετία μέσω Αυστρίας. Σε έναν έλεγχο στο Ίνσμπρουκ τους συνέλαβαν και τους έστειλαν στη Βιέννη για ανάκριση. Στην τσέπη του βρέθηκε ένα μπλοκ με χαρτί μιλιμετρέ, όπου είχε καταγράψει, με τρόπο που γράφονται τα σχέδια, πόσα μάρκα είχε, πόσα δελτία για ψωμί κ.λπ. Τον θεώρησαν κατάσκοπο και έτσι κατέληξε στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως και εξοντώσεως Μάουτχαουζεν.
Τα χρόνια που πέρασε σ’ εκείνη την επίγεια κόλαση τον σημάδεψαν και τον καθόρισαν σαν άνθρωπο. Όταν βγήκε από εκεί είχε μία αίσθηση ματαιότητας και έβλεπε τη ζωή με την ωριμότητα ενός γέρου και όχι με τα μάτια ενός νέου 23 ετών. Ο ίδιος λέει χαρακτηριστικά: «Αυτή η εμπειρία μού αφαίρεσε στη μελλοντική μου ζωή την τάση που έχει κάθε άνθρωπος να είναι κάποιες στιγμές κακός. Δεν παριστάνω τον άγιο, δεν λέω ότι το κατάφερα. Αλλά ο συναισθηματικός μου κόσμος, η διανόησή μου, η προσωπικότητά μου, συγκροτήθηκαν εκεί. Αν δεν είχα ζήσει αυτή την εμπειρία, δεν θα ήμουν αυτός που είμαι».
Αν και το στρατόπεδο απελευθερώθηκε στις 5 Μαΐου 1945 από τον αμερικανικό στρατό, εκείνος δεν επέστρεψε αμέσως στην Ελλάδα, παρά 3 μήνες αργότερα. Οι συγκρατούμενοί του, 1.100 Έλληνες και Ελληνοεβραίοι, τον εξέλεξαν αντιπρόσωπό τους στη Διεθνή Επιτροπή, αρμόδια για την ανάρρωσή και την επιστροφή τους στην Ελλάδα και το Ισραήλ.
Οι φρικτές εμπειρίες από αυτά τα χρόνια καταγράφτηκαν, είκοσι χρόνια μετά, το 1963, στο ένα και μοναδικό πεζογράφημά του, το «Μάουτχαουζεν». Τρία χρόνια αργότερα κυκλοφόρησε το ομώνυμο album, με τέσσερα τραγούδια βασισμένα σε γεγονότα που βίωσε στο στρατόπεδο, μελοποιημένα από τον Μίκη Θεοδωράκη.
Τα έχουμε ακούσει, τα έχουμε τραγουδήσει, αλλά ίσως ν’ αγνοούμε την ιστορία που κρύβεται πίσω τους, όπως αυτή του «Αντώνη», του μανάβη από τους Αμπελόκηπους, που κατάφερε με την αγέρωχη στάση του «εκεί στην σκάλα την πλατιά/στη σκάλα των δακρύων/στο Βίνερ Γκράμπεν το βαθύ/το λατομείο των θρήνων, να κάνει έναν αιμοβόρο Ες Ες να τα χάσει εντελώς, αφήνοντάς τον άφωνο… από κείνη τη στιγμή ο Ες-Ες κάτι έπαθε, χάλασε το μηχανάκι του. Άμα χαλάσει το μηχανάκι τους, κλάψ’ τους» έλεγε αργότερα ο Αντώνης και με τη λέξη «μηχανάκι» εννοούσε την απανθρωπιά του ναζισμού.
Τον Δεκέμβριο του 1945, λίγο μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, μπήκε εντελώς τυχαία μέσα σ’ ένα θέατρο, περισσότερο για να γλιτώσει το κρύο και να περάσει την ώρα του, παρά για να δει την παράσταση. Ούτε η επιγραφή «Θέατρο Τέχνης, Θέατρο Κουν» τού έλεγε κάτι αλλά ούτε γνώριζε τους ηθοποιούς. Όμως η τέλεια παιγμένη παράσταση, που διαδραματιζόταν σε μία περιοχή καπνοπαραγωγών στις όχθες του Μισισιπή, άρχισε σιγά-σιγά να τον συνεπαίρνει και στο τέλος έφυγε συγκλονισμένος. Προβληματίστηκε και δυσκολευόταν να πιστέψει ότι αυτός που γύρισε από μία κόλαση, όπου το καθημερινό σκηνικό ήταν οι εκατοντάδες νεκροί, οι φούρνοι, τα κρεματόρια, οι ουρές των ανθρώπων που όδευαν προς τους θαλάμους αερίων, ταρακουνήθηκε τόσο από ένα ψέμα όπως είναι μία θεατρική παράσταση. Και έτσι ανακάλυψε την φοβερή δύναμη της τέχνης, με την μορφή του θεάτρου.
Αποφάσισε να γίνει ηθοποιός και να μπει στη δραματική σχολή, αλλά δεν τα κατάφερε, λόγω του ότι δεν είχε το απολυτήριο γυμνασίου. Οπότε ο μόνος τρόπος για να ανέβει στη σκηνή ήταν να γράψει θέατρο, κάτι που δεν χρειαζόταν πτυχία. Και από εκεί άρχισαν όλα. Το 1950, σε ένα θεατράκι του Λεμού, το Θέατρο Διονύσιο, παίχτηκε το πρώτο του έργο, το «Χορός πάνω στα Στάχυα», επηρεασμένο βαθειά από τη γοητεία του Λόρκα.
Η γνωριμία του και η μακρόχρονη φιλία με τον Κάρολο Κουν υπήρξε καταλυτική στη ζωή του. Διαβάζοντας ο Κουν τις τρεις πρώτες πράξεις από την «Αυλή των Θαυμάτων» ενθουσιάστηκε τόσο που αποφάσισε να αρχίσει αμέσως πρόβες για να το ανεβάσει, ενόσω ο Καμπανέλλης θα το ολοκλήρωνε. Η παράσταση αυτή σηματοδότησε την καταξίωσή του στο θέατρο (1957), ενώ είχαν προηγηθεί οι ταινίες «Στέλλα» και «Ο Δράκος».
Έχει γράψει περισσότερα από τριάντα θεατρικά έργα μεταξύ των οποίων η «Γειτονιά των Αγγέλων», «Παραμύθι χωρίς όνομα», «Οδυσσέα, γύρισε σπίτι». Όλα είναι πολυπρόσωπα, μίας ομάδας ανθρώπων με μία κοινή μοίρα, τη συλλογική μοίρα, γραμμένα με έναν ιδιαίτερο τρόπο γραφής που εκπορεύεται από τα ανεξίτηλα σημάδια που άφησε στην ψυχή του η ζωή στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως. «Όλοι μαζί κινδυνεύαμε, όλοι μαζί ήμασταν μελλοθάνατοι και στα χέρια μίας εξουσίας που έκανε ό,τι ήθελε».
Ομοίως, η ταραγμένη εποχή που βίωνε η Ελλάδα μετά από μία κατοχή και εμφύλιο δεν τον άφησε ανεπηρέαστο και τα πάθη του λαού ήταν και δικά του προβλήματα και αναπόφευκτα επηρέασαν τα γραπτά του, τα οποία χαρακτηρίζονται, σχεδόν πάντα από έναν υπόκωφο σαρκασμό.
Πίστευε ότι ο κάθε συγγραφέας, ό,τι κι αν γράφει, πρέπει πρώτα να είναι ένας καλός παρατηρητής, να μπορεί να δει βαθιά μέσα στην ανθρώπινη ψυχή, ώστε να καταφέρει να ζωντανέψει έναν χαρακτήρα και να τον κάνει να συμπεριφερθεί σαν να είναι ένας πραγματικός άνθρωπος. Τους χαρακτήρες των έργων του τους συναντούσε στον δρόμο, σε ένα καφενείο, σε μία παρέα, σε μία αυλή… Μάντευε τη ζωή και τα προβλήματά τους. Του είχε τύχει αρκετές φορές να τον πλησιάσουν άγνωστοι άνθρωποι, συγκινημένοι, και να του πουν «αυτός ο χαρακτήρας σας που είδα στο έργο σας, είμαι εγώ…».
Τα χρόνια που έκανε για το ραδιόφωνο διασκευές θεατρικών έργων γνωστών συγγραφέων, ήταν γι’ αυτόν μεγάλο σχολείο και από τις πιο ωραίες εμπειρίες της ζωής του. Έπρεπε να αποδομήσει το έργο και να το αναδομήσει εκ νέου, φέρνοντάς το στα χρονικά όρια της εκπομπής. Τότε συνάντησε τον Θεοδωράκη, τον Χατζηδάκη, τον Γκάτσο, την Μελίνα, από τον έντονο και εκρηκτικό χαρακτήρα της οποίας προέκυψε η Στέλλα.
Ένα από τα έργα σταθμός της διαδρομής του ήταν το «Μεγάλο μας Τσίρκο» που ανέβηκε το 1973 με την Τζένη Καρέζη και τον Κώστα Καζάκο, οι οποίοι το χρηματοδότησαν εξ ολοκλήρου, παίζοντας την περιουσία τους κορώνα γράμματα. Το έργο έτυχε απίστευτης λογοκρισίας από την χούντα, αλλά και τρομερής αποδοχής από το κοινό. Ο Καμπανέλλης έλεγε ότι η παράσταση αυτή δεν ήταν αμιγώς πολιτική. Αφορούσε τον δημόσιο βίο και τα υπαρξιακά προβλήματα μίας χώρας, αλλά όχι με θέσεις στενά πολιτικές. Όπως τόνιζε «Η στάση απέναντι σε μια χούντα δεν είναι κομματική, είναι εθνική, υπαρξιακή, ηθική».
Θεωρούσε τον εαυτό του ερασιτέχνη συγγραφέα και, όπως έλεγε, «Γράφω γιατί έχω ανάγκη να γράφω. Το κάνω για τον εαυτό μου, είναι μία αναπόφευκτη, ανελέητη ανάγκη για να δημιουργώ. Οι όροι της απόλυτης ελευθερίας μας είναι οι ώρες που δουλεύουμε, που δημιουργούμε. Δεν είπα ποτέ ότι γράφω για να ζήσω. Δεν μ’ αρέσει να με λένε επαγγελματικά συγγραφέα, αυτό το θεωρώ προσβολή».
Η προσφώνηση «Πατριάρχη» του νεοελληνικού θεάτρου τον κολάκευε και την εκλάμβανε σαν ένα τίτλο αγάπης και σαν μία αναγνώριση της δουλειάς του.
Αγαπούσε, σεβόταν και εκτιμούσε ιδιαίτερα τις γυναίκες αρχίζοντας από την μητέρα του, η οποία γέννησε και μεγάλωσε εννέα παιδιά, σε δύσκολες εποχές. Παντρεύτηκε το 1949 και με τη γυναίκα του, τη Νίκη, έζησαν μαζί, αγαπημένοι, μέχρι το 2011 που πέθαναν και οι δύο, με λίγες μέρες διαφορά. Όπως έλεγε, χωρίς αυτήν δεν θα είχε πετύχει ούτε τα μισά απ’ αυτά που φιλοδοξούσε να κάνει…”
Από τον γάμο τους απέκτησαν μία κόρη, την Κατερίνα, η οποία τους χάρισε δύο εγγονάκια.
Από το καλοκαίρι του 2016 λειτουργεί για το κοινό το Θεατρικό Μουσείο Ιάκωβος Καμπανέλλης, στην περιοχή Γρόττα της Χώρας της γενέτειράς του, της Νάξου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Καμπανέλλης Ιάκωβος, ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ, Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ
- Συνοδευτικό Έντυπο της έκθεσης “Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης επιστρέφει στην Ακαδημία Αθηνών”. Εκδ. Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο City Guide της Athens Voice
- * Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα https://www.athensvoice.gr/ και αναδημοσιεύεται με την συγκατάθεση της συγγραφέως.
