Μεγάλη Παρασκευή στην Κάρπαθο

Μια από τις πιο μεγάλες εορτές της Χριστιανοσύνης, ανεξάρτητα θρησκευτικού δόγματος, είναι η Μεγάλη Παρασκευή. Πένθος επικρατεί παντού, δεν έχει σχέση σε πιο μέρος του κόσμου βρίσκεσαι και αν είσαι νέος ή γέρος.

Μέχρι τα κατάβαθα της ψυχής αισθάνεσαι πως «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα …». Ακόμα και τα παιδιά νιόθαν την θλίψη που επικρατεί αυτή την μέρα, κι’ όταν τρόγαν την φακή χωρίς λάδι και με ξύδι, νιώθαν την συμπαράστασή τους στον εσταυρωμένο Θεάνθρωπο που αντί νερό τον πότισαν ξύδι.

Αυτά τα συναισθήματα τα νιώθεις πιο πολύ όταν αυτές τις Άγιες μέρες βρίσκεσαι σε κάποιο χωριό ή μικρό νησί, όπως στην Κάρπαθο. Υπό τους πένθιμους ήχους της καμπάνας της εκκλησίας ξημέρωνε η Μεγάλη Παρασκευή.

Πένθος στις εκκλησίες, πένθος στις καρδιές των πιστών για την άδικη σταύρωση του Χριστού. Η γενική κατήφεια έφτανε – λες – ως την αθώα καρδιά των μικρών παιδιών.

Το Στόλισμα

Το τελετουργικό της Μεγάλης Παρασκευής άρχιζε με το στόλισμα του επιταφίου. Μια-μια οι γυναίκες ερχόντουσαν στην αυλή της Βαγγελίστρας, πίσω από την εκκλησία, για να στολίσουν τον επιτάφιο. Η κάθε μιά έφερνε μερικά λουλούδια από την αλετάνα της, ακόμη και τα μικρά κορίτσια ερχόντουσαν μ’ ένα ματσί βιολέτες, μαργαρίτες ή με τα ασπροκίτρινα κρινάκια που τα έλεγαν δάκρυα.

Οι δασκάλες έπαιρναν άλλα κορίτσια στον, τότε, ανθόκηπο να κόψουν λουλούδια για τον επιτάφιο. Όταν το Πάσχα ερχόταν νωρίς και δεν είχαν ανθίσει αρκετά λουλούδια, οι γυναίκες έκοβαν ότι λουλούδια είχαν οι γλάστρες τους.

Στο στόλισμα του επιταφίου υπήρχε ιεραρχία: οι πιο νέες έκαναν ματσάκια τα λουλούδια και τα έδιναν στις μεγαλύτερες που ήταν πιο έμπειρες για να τα τοποθετήσουν στην κατάλληλη θέση, πάνω στον επιτάφιο. Βοηθούσαν και τα κορίτσια: τα πιο μεγάλα έκαναν κι αυτά ματσάκια, και τα πιο μικρά παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον γιατί κάποτε θα ερχόταν κι δική τους η σειρά.

Αν κάποιος είχε πεθάνει πρόσφατα, οι συγγενείς του έγραφαν μοιρολόγια και τα στερέωναν πάνω στον επιτάφιο. Ο κόσμος περνούσε, τα διάβαζε και δάκρυζε. Μερικές φορές μαζί με τα μοιρολόγια έβαζαν και την φωτογραφία του αποβιώσαντα. Μόλις τελείωνε το στόλισμα έφερναν τον επιτάφιο, χωρίς τα μοιρολόγια και τις φωτογραφία, μέσα στην εκκλησία για να γίνει η αποκαθήλωση.

Τιμητική φρουρά

Μετά την αποκαθήλωση ερχόταν η σειρά των ναυτοπροσκόπων που αποτελούσαν την τιμητική φρουρά του επιταφίου. Τέσσερεις ναυτοπρόσκοποι, από ένας στην κάθε γωνία του επιταφίου κρατούσαν φρουρά. Το ότι είχαν συναίσθηση της σοβαρότητας και τις ιερότητας των στιγμών φαινόταν από τον τρόπο που «φρουρούσαν»: στεκόνταν εντελώς ακίνητοι, αμίλητοι και σοβαροί, με τους κοντούς υπό μάλης, μια ολόκληρη ώρα, ώσπου νάρθουν να τους αντικαταστήσουν. Οι προσκυνητές, σ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, ερχόντουσαν να προσκυνήσουν: να φιλήσουν το άγιο σώμα και να περάσουν τρεις φορές κάτω από τον επιτάφιο.

Τα εγκώμια

Το βράδυ άρχισαν να καταφθάνουν οι πιστοί οικογενειακώς, ο καθένας, ακόμη και τα μικρά παιδιά, κρατούσε την δική του λαμπάδα, φτιαγμένη με βαμβακερό φυτίλι και ντόπιο Καρπάθικο κερί. Του πατέρα ήταν η πιο μεγάλη και μετά της μητέρας, τα παιδιά είχαν πιο μικρές ανάλογα με την ηλικία τους.

Τα παιδιά του σχολείου περίμεναν με ανυπομονησία να αρχίσουν τα εγκώμια. Οι δάσκαλοι τα είχαν χωρίσει σε τρεις χορωδίες και επί ένα μήνα έκαναν πρόβες. Επιτέλους έφτασε η μεγάλη μέρα. Μαζί με τα παιδιά έψαλλαν και αρκετές νεαρές γυναίκες από τον γυναικωνίτη.

Περιφορά

Ένα μεγάλο μέρος του τελετουργικού της Μεγάλης Παρασκευής είναι η περιφορά του Επιταφίου που σε διάφορα μέρη της Ελλάδος και στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού παίρνει διαφορετική μορφή ανάλογα με το περιβάλον που επικρατεί. Η περιφορά του Επιταφίου ήταν αρκετά διαδεδομένη στην Σύμη, από πολύ παλιά οι 14 ενοριακές εκκλησίες του νησιού έκαναν την νύχτα της Μεγάλης Παρασκευής την περιφορά του επιτάφιου.

Στο τέλος της περιφοράς, οι επιτάφιοι των εκκλησιών υπήρχαν στο «χωριό» (το πάνω μέρος της πόλης) συγκεντρώνονταν στην πλατεία του Αλέμηνα. Σε ένα άλλο νησί η πορεία της περιφοράς του επιταφείου περνούσε μέσα από τα αβαθή νερά μιας παραλίας. Στην Αμερική η αστυνομία κλίνει τους δρόμους ένα τετράγωνο γύρω από την εκκλησία για να γίνει η περιφορά του επιταφείου.  

Στην Κάρπαθο η περιφορά του Eπιταφίου άρχισε από τα Πηγάδια, στα χωριά δεν το επέτρεπαν τα στενά σοκάκια που υπήρχαν ένα τετράγωνο γύρω από τις εκκλησίες. Λίγο μετά τα εγκώμια άρχιζε η περιφορά του επιταφίου, το αποκορύφωμα του εορτασμού της Μεγάλης Παρασκευής.

Η πομπή ξεκινούσε από την εκκλησία ακολουθώντας τον κεντρικό δρόμο προς τα δυτικά. Προηγούταν ο επιτάφιος, που τον κρατούσαν τέσσερεις άνδρες, με τον παπά, τους ψάλτες, τους επιτρόπους με τους επίσημους και ακολουθούσε το εκκλησίασμα. Η ομάδα των ναυτοπροσκόπων αποτελούσε και πάλι την τιμητική φρουρά του επιταφίου. Σ’ όλη την διαδρομή ο παπάς με τους ψάλτες έψαλαν το «Η Ζωή εν τάφω…» και τα τροπάρια της Μεγάλης Παρασκευής.

Σε ορισμένα σημεία η πομπή σταματούσε και γινόταν επιμνημόσυνη δέηση με πρώτη στάση στην μικρή πλατεία που δημιουργείται στην διασταύρωση του κεντρικού δρόμου με αυτόν που πηγαίνει προς το Διοικητήριο. Η επόμενη στάση ήταν στην πλατεία του Διοικητηρίου και μετά στην διασταύρωση του δρόμου που πηγαίνει προς το Απέρι, κοντά στου Νικήτα Ζαβόλα το σπίτι.

Ακολουθώντας τον πάνω κεντρικό δρόμο, η πομπή περνούσε και σταματούσε στο Κονάκι και απ’ εκεί συνέχιζε με μια άλλη στάση στο Ρυάκι, κοντά στο σπίτι της Σοφίας του Νικόλα του Λάμπρου, εκεί που ο δρόμος πάει για την Σίσαμο. Από τον μέσα δρόμο η πομπή συνέχιζε και έφτανε στο νεκροταφείο.

Η επιμνημόσυνη δέηση που ακολουθούσε ήταν το πιο συγκινητικό μέρος της περιφοράς. Από το νεκροταφείο η πομπή κατέβαινε και σταματούσε στο λιμάνι και στο Συντριβάνι προτού επιστρέψει στην Βαγγελίστρα. Τέσσεροι άνδρες κρατούσαν τον επιτάφιο ψιλά πάνω από την κεντρική αυλόπορτα, να περάσουν από κάτω ένας-ένας οι πιστοί, να μπουν στην εκκλησία και να τελειώσει ο παπάς την ακολουθία.

Αμέσως μετά την απόλυση το εκκλησίασμα πλησίαζε τον επιτάφιο για να πάρουν τα λουλούδια που τοποθετούσαν στο εικονοστάσι που είχαν στο σπίτι τους που, μετά που ξερένουνταν τα χρησιμοπουοίσαν για θυμίαμα. Μόλις έμπενε ο επιτάφιος στην εκκλησία, οι ναυτοπρόσκοποι, κρατώντας τους κοντους τους οριζόντια, έκαμαν ένα κλοιό γύρω από τον επιτάφιο για να πάρει ο καθένας τα λουλούδια με την σειρά του.

Καινούργια Εποχή

Λίγα πράγματα άλλαξαν από τότε. Αν κάποιος θέλει να θυμηθεί τα Πηγάδια των παιδικών του αναμνήσεων, το Πάσχα είναι η καταλληλότερη εποχή να επισκεφθεί την Κάρπαθο, να παρακολουθήσει την ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής και την περιφορά του επιταφίου.

Σήμερα η εορτή της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων χοροστατούντος του Μητροπολίτη. Το στόλισμα του επιταφίου γίνεται στο προαύλιο των Αγίων Αποστόλων από τις κόρες και εγγονές των γυναικών που τον στόλιζαν πριν από μισό αιώνα.

Τα λουλούδια του επιταφίου δεν προέρχονται από τους κήπους και τις αλετάνες της κάθε νοικοκυράς, αλλά από τα ανθοπωλεία. Οι ναυτοπρόσκοποι λείπουν από τον επιτάφιο, όπως κι από όλες τις άλλες εκδηλώσεις. Όμως η συμμετοχή των πιστών συνεχίζεται με την ίδια ευλάβεια και κατάνυξη.

Η περιφορά του επιταφίου αρχίζει από τους Αγίους Αποστόλους, ακολουθεί την παλιά διαδρομή από τον πάνω δρόμο και φθάνει στο νεκροταφείο όπου γίνεται η καθιερωμένη επιμνημόσυνη δέηση. Ο κόσμος είναι πιο πολύς, όταν ο επιτάφιος φθάσει στο Κονάκι, η ουρά της περιφοράς είναι ακόμη στους Αγίους Αποστόλους. Σ’ όλη την διαδρομή οι ένοικοι, από τα μπαλκόνια, ραίνουν με ροδόσταμο τον επιτάφιο και τους προσκυνητές.

Από το νεκροταφείο η πομπή κατεβαίνει στο λιμάνι, περνάει από το Συντριβάνι και σταματάει μπροστά στην Βαγγελίστρα. Απ’ εκεί πηγαίνει στην πλατεία του Επαρχείου, στο υγειονομικό κέντρο και καταλήγει στους Αγίους Αποστόλους. Ο επιτάφιος παραμένει στολισμένος όλη τη νύχτα και ξεστολίζεται το Μεγάλο Σάββατο από το ιερέα κι οι πιστοί παίρνουν τα λουλούδια με παραδειγματική τάξη και μεγάλη ευλάβεια.

---

Good Friday celebration in Karpathos

By Manolis Cassotis

One of the biggest holidays of Christianity, regardless of religious denomination, is Good Friday. Mourning prevails everywhere, it doesn’t matter where in the world you are and whether you are young or old. To the depths of your soul, you feel: “Today the sky is black, today is a black day…”. Even the children felt the sadness that prevails on this day, and when they ate the lentil without oil and with vinegar, they felt their support for the crucified God-Man who instead of water watered him with vinegar.

You have these feelings more when these Holy days you are in a village or small island, like in Karpathos. Good Friday dawned under the mournful sounds of the church bell. Mourning in the churches, mourning in the hearts of the faithful for the unjust crucifixion of Christ. The general gloom reached even the innocent hearts of the little children.

The Adornment

The ritual of Good Friday began with the decoration of the epitaph. One by one the women came to the yard of Vagelistra, behind the church, to decorate the epitaph. Each one brought a few flowers from her flower garden, even the little girls came with a bunch of violets, daisies, or the white-yellow lilies they called tears collected from the fields. The teachers took other girls to the city flower garden to cut flowers for the epitaph. When Easter came early and not enough flowers had bloomed, the women cut what flowers from their flowerpots.

There was a hierarchy in the decoration of the epitaph: the younger ones bunched the flowers and gave them to the older ones who were more experienced to place them in the appropriate place on the epitaph. The girls also helped: the older ones also made bunches, and the younger ones watched with interest because one day their turn would come. If someone had recently died, their relatives wrote obituaries and affixed them to the epitaph. People were passing by, reading them, and getting emotional. Sometimes, together with the obituaries, they included the photo of the deceased. As soon as the decoration was finished, the epitaph, without the obituaries and the photos, was brought into the church for the pieta.

Honor guard

After the pieta came the turn of the sea boyscouts who formed the honor guard of the epitaph. Four sea boyscouts, one at each corner of the epitaph, stood guard. That they had a sense of the seriousness and sanctity of the moments, was seen by the way they “guarded”: they stood perfectly still, speechless and serious, with their poles underarms, for a whole hour, until they came to replace them. Pilgrims, throughout the day, came to worship: to kiss the image of the holy body and pass three times under the epitaph.

The eulogies

In the evening, the faithful began to arrive in families, each one, even the small children, holding their own candle, made with a cotton wick and Karpathian bee wax. Father’s was the biger and then the mother’s, the children’s were smaller according to their age. The schoolchildren were eagerly waiting for the eulogies to begin. The teachers had divided them into three choirs and rehearsed for a month. The big day has finally arrived. Along with the children, several young women sang from gyneconitis.

Circumference

A large part of the ritual of Good Friday is the circumambulation of the epitaph, which in different parts of Greece and in the Greek parishes abroad takes a different form depending on the prevailing environment. The circumambulation of the epitaph was quite widespread in Symi, since long ago the 14 parish churches of the island performed the circumambulation of the epitaph on the night of Good Friday. At the end of the tour, the epitaph of the churches that were located in the upper part of the city gathered in the square of Aleminas. On another island the path of the epitaph procession passed through the shallow waters of a beach. In America, the police close the streets around the church for epitaph’s procession.

In Karpathos the epitaph’s circumambulation started from Pigadia, in the other villages the narrow alleys around the churches did not allow it. Shortly after the eulogies, the procession of the epitaph began, the climax of the Good Friday celebration. The procession started from the church following the main road to the west. The epitaph was preceded, held by four men, with the priest, the singers, the church commissioners with the officials and followed by the congregation. The sea boyscouts once again formed the honor guard of the epitaph. Throughout the route, the priest and the singers sang “Life in the grave…” and the tropes of Good Friday.

At some points the procession stopped, and a memorial service was held with the first stop in the small square at the intersection of the main road with the one that goes to the Administration building. The next stop was at the square of the Administration building and then at the intersection of the road that goes to Aperi, near Nikita Zavola’s house.

Following the upper central road, the procession passed and stopped in Konaki and from there it continued with another stop in Ryaki, near the house of Sophia Nicholas Lambros, where the road goes to Sisamo. From the inner street the procession continued and reached the cemetery. The memorial service that followed was the most moving part of the procession. From the cemetery the procession descended and stopped at the harbor and the Fountain before returning to Vangelistra. Four men held the epitaph high over the central gate, for the faithful to pass under one by one, to enter the church and for the priest to finish the service.

Immediately after the dismissal, the congregation approached the epitaph to take the flowers that they placed in the iconostasis they had at home which, after drying, they used for incense. As soon as the epitaph entered the church, the boyscouts, holding their poles horizontally, made a line around the epitaph so that each one took the flowers in turn.

New Era

Little has changed since then. If someone wants to remember Pigadia of their childhood, Easter is the most suitable time to visit Karpathos, to watch the Good Friday service and the procession of the epitaph. Today, the celebration of Good Friday takes place in the church of the Holy Apostles under the patronage of the Metropolitan. The decoration of the epitaph is done in the courtyard of the Holy Apostles by the daughters and granddaughters of the women who decorated it half a century ago. Epitaph flowers do not come from the gardens and lawns of every housewife, but from florists. The sea Boyscouts are absent from the epitaph, as well as from all the other events. But the participation of the faithful continues with the same reverence and devoutness.

The procession of the epitaph starts from Holy Apostles church, follows the old route from the upper road and reaches the cemetery where the customary memorial service is held. There are more people, when the epitaph reaches Konaki, the queue of the procession is still at Holy Apostles. All along the route, the tenants, from the balconies, spray the epitaph and the pilgrims with rosary. From the cemetery the procession goes down to the harbor, passes the Fountain and stops in front of Vangelistra. From there it goes to the Administration building square, to the health center and ends at Holy Apostles church. The epitaph remains decorated throughout the night and is undecorated on Holy Saturday by the priest and the faithful take the flowers with exemplary order and great reverence.