Ιταλοί αξιωματικοί στην Κάρπαθο επί Ιταλοκρατίας (Also in English)

Σε προηγούμενο άρθρο ασχοληθήκαμε, από στρατιωτικής άποψης, με ανώτερους Ιταλούς αξιωματικούς που υπηρέτησαν στην Κάρπαθο στα χρόνια της Ιταλοκρατίας. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε στην ανθρωπιστική συμπεριφορά τριών κατώτερων αξιωματικών.

Ennio Grimaldi

Ένα βιβλίο (“Μελαγχολή Άνοιξη”) γράφτηκε για τον έρωτα του Ιταλού υπολοχαγού Ennio Grimaldi και της Αντιγόνης Γιαννάκη. Πριν από μερικά χρόνια, τα παιδιά της εποχής θυμούνταν και τραγουδούσαν το “Primavera Malinconica”, που έγραψε και μελοποίησε ο Ennio. Θυμούνταν και την Μαριγούλα (Αντιμισιάρη), που προσπαθούσε με κάθε τρόπο να βοηθήσει τους ερωτευμένους νέους, όπως και τη μικρούλα (Φωτεινή Φρ. Χιωτάκη), τον “ταχυδρόμο” που μετέφερνε τα ραβασάκια που αντάλλασσαν ο Ennio με την Αντιγόνη.

Αργότερα όταν ήρθαν οι Γερμανοί και μετακομίσαμε στο Απέρι μέναμε στην ίδια γειτονιά. Ο Ennio με τον υπαξιωματικό Roseli στο σπίτι της Βενετίας Μπέρτου στη Χοχλακιά, εμείς λίγο πιο κάτω στους Λώρους στο σπίτι του Χριστοφόρου Σακελλαρίδη και ο Γιαννάκης με την οικογένεια του τρία σπίτια πιο κάτω.

Πολλές φορές τα βράδια έβγαιναν μικροί και μεγάλοι στις αυλές των σπιτιών τους, για να απολαύσουν τις νοσταλγικές μελωδίες που έπαιζαν, ο Εnnio με το βιολί και ο Roseli με το ακορντεόν, μέσα από την αυλή του σπιτιού τους, δίνοντας και στις κουτσομπόλες την ευκαιρία να σχολιάζουν: “παίζει πάλι ο Ιταλός για την κόρη του Γιαννάκη”.

Τα τραγούδια μιλούσαν για έρωτα (Madonnina, Madonnina dell’ Egeo / Παναγίτσα του Αιγαίου), για τη νοσταλγία της πατρίδας (Terra lontana, terra mia / πατρίδα μου μακρινή, αχ πατρίδα μου πόσο κουράστηκα να περιπλανιέμαι) και για την ομορφιά της φύσης. Το βράδυ, την ημέρα που οι Γερμανοί εκτέλεσαν τον Alessandro, το βιολί του Ennio δεν “τραγουδούσε” τον έρωτα, αλλά το σπαρακτικό μοιρολόι της μάνας του προδομένου παλικαριού.

Είχε πια πεθάνει ο Ennio όταν αποφάσισα να γράψω την “Μελαγχολή Άνοιξη” και μέσω της Αντιγόμης ήλθα σε επαφή με την οικογένεια του Ennio στην Ιταλία, που με εφοδίασε με ντοκουμέντα και φωτογραφικό υλικό.

Αργότερα, όταν επρόκειτο να γίνει η βιβλιοπαρουσίαση στην Κάρπαθο, ήρθε από την Ιταλία η ανεψιά του Elvirella Grimaldi με την κόρη της Enrica. Πρώτα πήγε στη Ρόδο, για να γνωρίσει την Αντιγόνη, και μετά ήρθε στην Κάρπαθο. Δεν περιγράφεται η συγκίνηση της όταν, στην βιβλιοπαρουσίαση, άκουσε να τραγουδιέται το “Primavera Malinconica”, που έγραψε και μελοποίησε ο θείος της.

Την πήρα να γνωρίσει τα σπίτια που έμενε ο θείος της (στης Σοφίας του Κωνσταντάκη στα Πηγάδια και της Βενετίας του Μπέρτου στο Απέρι) και στο ερειπωμένο Ιταλικό δασοφυλακείο στο Λυ (Μερτώνας), όπου πήγε ο θείος της για ανάρρωση. Γνώρισε τις παραλίες και τα άλλα αξιοθέατα της Καρπάθου και πήρε μια γεύση του νησιού που έζησε, τραγούδησε και ερωτεύθηκε ο θείος της.

Τον επόμενο χρόνο, φιλοξενούμενος της Elvirella, επισκέφθηκα την Cava Dei Tirreni, την πόλη που μεγάλωσε και έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του ο Ennio, και γνώρισα και την άλλη του ανεψιά την Silvana Moscariello. Στην Cava επισκέφθηκα την εκκλησία της Santa Maria del Olmo, μέσα στην οποία βρίσκεται σκαλισμένο το οικόσημο των Grimandi. Στο διάστημα της εκεί παραμονής μου, επισκέφθηκα και άλλα αξιοθέατα της γύρω περιοχής και της Νότιας Ιταλίας: την αρχαία Πομπηία, τον Βεζούβιο, το Salerno και την Phaestum, που ίδρυσαν οι αρχαίοι Έλληνες της “Μεγάλης Ελλάδας”.

Την Αντιγόνη γνώριζα από μικρός, αλλά από απόσταση, προτού μετακομίσει με την οικογένεια της στην Ρόδο (1945). Όταν άρχισα την συγγραφή του βιβλίου και γνωριστήκαμε από κοντά κέρδισα την εμπιστοσύνη της και μου άνοιγε την καρδιά της, όταν την συναντούσα στο σπίτι της στη Παλιά πόλη της Ρόδου.

Την ημέρα της βιβλιοπαρουσίασης στη Ρόδο, ήταν περιτριγυρισμένη από τις φίλες της και το πρόσωπο της έλαμπε από χαρά. Την μακάριζαν γιατί αξιώθηκε να ζήσει ένα μεγάλο κι αξιομνημόνευτο έρωτα. Της τηλεφωνούσα τακτικά και κάθε φορά που περνούσα από την Ρόδο την επισκεπτόμουν. Μου εξομολογήθηκε πως πάνω σ’ ένα τραπεζάκι, δίπλα στο κρεβάτι της βρισκόταν πάντα το βιβλίο. Ήταν ο πιο καλός της σύντροφος, το διάβαζε και το ξαναδιάβαζε και μ’ αυτό περνούσε τις ώρες της μοναξιάς της.

Antonio Di Carlo

Ο υπολοχαγός Antonio Di Carlo υπηρετούσε στην Compagnia Commando και ήταν υπεύθυνος για την στρατιωτική τροφοδοσία. Από τη θέση αυτή βοήθησε αρκετούς Καρπάθιους. Παντρεύτηκε την Φραγκώ Σαφή, την οποία είχε υιοθετήσει ο Γεώργιος Ηλία Ματσάκης. Μετά το τέλος του πολέμου, ο Di Carlo επέστρεψε στην Ιταλία, όπου τον ακολούθησε και η γυναίκα του. Αν και καταγόταν από τη Νότιο Ιταλία, εγκαταστάθηκε στη Βόρειο Ιταλία, όπου όμως, όπως έλεγε, δεν τον καλοδέχτηκαν επειδή καταγόταν από τη Νότιο Ιταλία.

Την Κάρπαθο επισκεπτόταν, για πολλά χρόνια, τα καλοκαίρια με τις κόρες τους, τους γαμπρούς τους και τις εγγονές τους και όλοι αισθάνονταν σαν να βρίσκονταν στο σπίτι τους, όπως διαβεβαίωναν. Ο Di Carlo συνήθιζε να λέει: “Πιο ευχάριστα αισθάνομαι με τους Καρπάθιους, παρά με τους γείτονες μου στην Ιταλία. Το πρωί που θα κατέβω στο λιμάνι θα συναντήσω δέκα ανθρώπους που θα με χαιρετήσουν με το όνομα μου”.

Michele Memola

Ο Michele Memola γεννήθηκε στις 27 Ιανουαρίου 1916 στο Terlizzi του Bari και στις 15 Μαΐου 1937 επιστρατεύθηκε. Την 1^η Ιουνίου 1943 έφθασε στην Κάρπαθο με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού, ανέλαβε υπηρεσία στην αντιαεροπορική πυροβολαρχία του Κάστελλο στο αεροδρόμιο και τον Αύγουστο μετατέθηκε στο ύψωμα της Αγίας Κυριακής.

Στις 6 Σεπτεμβρίου, δυο μέρας προτού ανακοινωθεί το «Αrmistizio» (η συνθηκολόγηση της Ιταλίας με τους Συμμάχους), ένα Γερμανικό τάγμα αποβιβάστηκε στην Κάρπαθο στο οποίο οι Ιταλοί παρέδωσαν το νησί.

Οι Ιταλοί νόμισαν ότι πόλεμος τελείωσε γι’αυτούς, αλλά νέα προβλήματα αρχίζουν. Όσοι Ιταλοί δεν θέλαν να συνεργαστούν με τους Γερμανούς, αποστέλλονταν σε στρατόπεδα αιχμαλώτων στη Γερμανία. Τα πλοία που τους μεταφέρουν στην Κρήτη και στην ηπειρωτική Ελλάδα βομβαρδίζονταν από τους Συμμάχους, που δεν γνώριζαν το περιεχόμενο τους.

Ο κάθε Ιταλός έπρεπε να επιλέξει, να παραδοθεί στους Γερμανούς ή να κρυφτεί. Όσοι αποφάσιζαν να κρυφτούν και συλλάβονταν εκτελούνταν, όπως ο στρατιώτης Alessandro Orofino.

Ο Memola αποφάσισε να κρυφτεί και πήγε στο Μεσοχώρι όπου έγινε γνωστός ως το “Tenentaki”, λόγω του βαθμού του και της σωματικής του διάπλασης. Οι Μανώλης Μοσχονάς, Γιώργος Πολίτης, Πάσχος Σταματιάδης και Μανώλης Χαροκόπος τον έκρυψαν στα σπίτια τους, και για να μη τον αναγνωρίσουν οι Γερμανοί του έδωσαν πολιτικά ρούχα να φορεί.

Αλλά, όταν οι Γερμανοί τον επικήρυξαν για 10.000 λιρέτες και εντατικοποίησαν τις περιπολίες, τον έκρυβαν μέσα στα αρχαιολογικά ερείπια στο Λευκό και σε μια σπηλιά και αργότερα σε ένα απόμακρο στάβλο στον κόλπο του Μακρύ Γιαλού. Ζούσε με ψάρια που ψάρευε και άγρια φρούτα και βότανα που μάζευε και με το φαγητό που του έφερναν οι Μεσοχωρίτες, παρά την έλλειψη που υπήρχε, και με κίνδυνο της ζωής τους.

Τρεις μήνες κράτησε το κυνηγητό και μη αντέχοντας την αγωνία αποφάσισε να τερματίσει τη ζωή του. Την τελευταία στιγμή άλλαξε γνώμη και η σφαίρα σφηνώθηκε στο ταβάνι του στάβλου.

Στις 17 Φεβρουαρίου 1944, ολοένα και πιο κυνηγημένος, προτίμησε να παραδοθεί στον σταθμάρχη της Ιταλικής αστυνομίας στο Μεσοχώρι, ο οποίος τον παρέδωσε στον υπολοχαγό Stolzmann που τον ανέκρινε και τον φυλάκισε στις Μενετές. Τον άφηνε νηστικό και για να κατευνάσει την πείνα του έτριβε τα ξύλα και έτρωγε τα ροκανίδια.

Μετά από δυό μήνες τον έστειλε στη Ρόδο και απ’ εκεί στη Γερμανία, από όπου απελευθερώθηκε από τους Συμμάχους και επέστρεψε στο σπίτι του στις 14 Ιουλίου 1945.

Περνούσαν τα χρόνια και συχνά αλληλογραφούσε με τους ανθρώπους που τον βοήθησαν στα χρόνια του πολέμου, και δυο φορές το 1968 και 1971 επισκέφθηκε την Κάρπαθο για να τους ευχαριστήσει και από κοντά. Μόλις μπήκε στον στάβλο που κρυβόταν κοίταξε στο ταβάνι και είδε σφηνωμένη την σφαίρα που προόριζε για τον εαυτό του.

Το 2018 ο γιος του, ο Massimo Memola, μαζί με τον εξάδελφο του αντισυνταγματάρχη Gioacchino Memola, επισκέφθηκε την Κάρπαθο για να γνωρίσει τον τόπο που κρυβόταν ο πατέρας και να ευχαριστήσει τους απογόνους των ανθρώπων που τον προστάτευσαν και τον έσωσαν.

Παράλληλα, ο Massimo Memola αξιοποιώντας το αρχείο του πατέρα του κατέγραψε σε βιβλίο, υπό τον τίτλο «IL TENENTAKI», το ιστορικό της περιπέτειας του πατέρα του. Το βιβλίο μεταφράστηκε από τον Μανώλη Κασσώτη και εκδόθηκε από το «Κέντρο Καρπαθιακών Ερευνών».

Ένα χρόνο αργότερα οι Massimo και Gioacchino Memola επέστρεψαν στην Κάρπαθο με τις οικογένειες τους και εκπροσώπους της Ιταλικής πρεσβείας στην Αθήνα. Στην εκκλησία της Παναγίας της «Βρυσιανής» στο Μεσοχώρι τελέστηκε μνημόσυνο από τον αρχιμανδρίτη Αμβρόσιο υπέρ αναπάψεως των ψυχών του Michele και αυτών που τον βοήθησαν να επιζήσει. Ακολούθησε δεξίωση στο εκκλησιαστικό μέγαρο και βιβλιοπαρουσίαση.

---

Italian military officers in Karpathos, during the Italian occupation

By Manolis Cassotis

In a previous article, we dealt, from a military perspective, with senior Italian officers who served in Karpathos during WWII. In this article, we will refer to the humanitarian behavior of three junior officers.

Ennio Grimaldi

A book (“Melancholic Spring”) was written about the love of the Italian lieutenant Ennio Grimaldi and Antigone Giannakis. A few years ago, the children of the time remembered and sang “Primavera Malinconica”, which Ennio wrote and set to music. They also remembered Marigoula (Antimisiari), who tried in every way to help the young people in love, as well as the little girl (Fotini Fr. Hiotaki), the “postman” who carried the love letters that Ennio and Antigone exchanged.

Later, when the Germans came and we moved to Aperi, we lived in the same neighborhood. Ennio with Petty Officer Roseli in the house of Venetia Bertou in Hochlakia, we were a little further down in Lori in the house of Hristofer Sakellaridis, and Giannakis with his family three houses down.

Many times, in the evenings, young and old alike would go out to the courtyards of their houses to enjoy the nostalgic melodies that Ennio played on the violin and Roseli on the accordion, from the courtyard of their house, giving the gossips the opportunity to comment: “the Italian is playing again for Giannakis’ daughter.”

The songs spoke of love (Madonnina, Madonnina dell’ Egeo/The beautiful girl of the Agean), of nostalgia for the homeland (Terra lontana, terra mia/My distant homeland, oh my homeland, how tired I am of wandering), and of the beauty of nature. On the evening, the day the Germans executed Alessandro, Ennio’s violin did not “sing” love, but the heartbreaking lament of the betrayed young man’s mother.

Ennio had already died when I decided to write “Melancholic Spring” and through Antigomi I encountered Ennio’s family in Italy, who provided me with documents and photographs.

Later, when the book presentation was to take place in Karpathos, his niece Elvirella Grimaldi came from Italy with her daughter Enrica. First, she went to Rhodes, to meet Antigone, and then she came to Karpathos. Her emotion is indescribable when, at the book presentation, she heard “Primavera Malinconica”, written and composed by her uncle, being sung.

I took her to see the houses where her uncle lived (Sofias Konstantakis in Pigadia and Venetias Bertos in Aperi) and to the ruined Italian forest guardhouse in Ly (in Mertona), where her uncle went to recover. She got to know the beaches and other sights of Karpathos and got a taste of the island where her uncle lived, sang and fell in love.

The following year, as Elvirella’s guest, I visited Cava Dei Tirreni, the town where Ennio grew up and lived most of his life, and met his other niece, Silvana Moscariello. In Cava I visited the church of Santa Maria del Olmo, inside which is carved Grimandi’s coat of arms. During my stay there, I also visited other sights of the surrounding area and Southern Italy: ancient Pompeii, Vesuvius, Salerno and Phaestum, founded by the ancient Greeks of “Magna Grecia”.

I knew Antigone when I was a child, but from a distance, before she moved with her family to Rhodes (1945). When I started writing the book I met her in person, in the Old Town of Rhodes. I gained her trust, and she opened her heart to me.

On the day of the book presentation in Rhodes, she was surrounded by her friends and her face was radiant with joy. They congratulated her because she was worthy of experiencing a great and memorable love. I called her regularly and every time I passed through Rhodes I visited her. She confessed to me that on a small table, next to her bed, the book was always there. It was her best companion, she read it and reread it and with it she spent her hours of loneliness.

Antonio Di Carlo

Lieutenant Antonio Di Carlo served in Compagnia Commando and was responsible for military supplies. From this position he helped several Karpathians. He married Frango Safi, who had been adopted by George Elias Matsakis. After the end of the war, Di Carlo returned to Italy, where his wife followed him. Although he was originally from Southern Italy, he settled in Northern Italy, where, as he said, he was not welcomed because he was Southern Italian.

For many years, they visited Karpathos in the summers with their daughters, sons-in-law and granddaughters, and they felt at home, as they assured. Di Carlo used to say: “I feel more at home with the Karpathians than with my neighbors in Italy. In the morning when I go down to the port, I will meet a dozen people who will greet me by my name.”

Michele Memola

Michele Memola was born on January 27, 1916 in Terlizzi, Bari, and was drafted on May 15, 1937. On June 1, 1943, he arrived in Karpathos with the rank of second lieutenant and assumed duty in the anti-aircraft battery of Kastello at the airport, and in August was transferred to the hill of Saint Sunday.

On September 6, two days before the «Αrmistizio» (Italy’s capitulation to the Allies) was announced, a German battalion landed on Karpathos to which the Italians surrendered the island.

The Italians thought the war was over for them, but new problems began. Those Italians who did not want to cooperate with the Germans were sent to prisoner-of-war camps in Germany. The ships carrying them to Crete and mainland Greece were bombed by the Allies, who did not know their contents.

Every Italian had to choose, surrender to the Germans or hide. Those who decided to hide and were captured were executed, like the soldier Alessandro Orofino.

Memola decided to hide and went to Mesochori where he became known as “Tenentaki”, due to his rank and physical build. Manolis Moshonas, George Politis, Pashos Stamatiadis and Manolis Harokopos hid him in their homes, and gave him civilian clothes to wear, so that the Germans would not recognize him.

But, when the Germans offered a reward of 10,000 lire and intensified patrols, they hid him in the archaeological ruins at Lefkos and in a cave and later in a remote stable in the bay of Makry Gialos. He lived on fish that he caught and wild fruits and herbs that he gathered and on the food that the Mesohorites brought him, despite the shortages that existed, and at risk of their lives.

The chase lasted three months and, unable to bear the agony, he decided to end his life. At the last moment, he changed his mind, and the bullet lodged in the ceiling of the stable.

On February 17, 1944, increasingly hunted, he preferred to surrender to the Italian police station chief in Mesochori, who handed him over to Lieutenant Stolzmann who interrogated him and imprisoned him in Menetes. He left him hungry and to appease his hunger he would grind wood and eat wood shavings.

After two months, he was sent to Rhodes and from there to Germany, where he was liberated by the Allies and returned home on July 14, 1945.

The years passed and he often corresponded with the people who helped him during the war, and twice, in 1968 and 1971, he visited Karpathos to thank them in person. As soon as he entered the stable where he was hiding, he looked up at the ceiling and saw the bullet he had intended for himself embedded in it.

In 2018, his son, Massimo Memola, along with his cousin Lieutenant Colonel Gioacchino Memola, visited Karpathos to see the place where his father was hiding and to thank the descendants of the people who protected and saved him.

At the same time, Massimo Memola, using his father’s archive, recorded the history of his father’s adventure in a book, entitled “IL TENENTAKI”. The book was translated by Manolis Cassotis and published by the “Center for Karpathian Research”. A year later, Massimo and Gioacchino Memola returned to Karpathos with their families and representatives of the Italian embassy in Athens. At the church of Panagia “Vrysiani” in Mesochori, a memorial service was held by Archimandrite Ambrosius for the repose of the souls of Michele and those who helped him survive. This was followed by a reception in the church building and a book presentation.