Της Έλενας Ντάκουλα
Η πλατεία Εθνικής Αντιστάσεως, ευρέως γνωστή ως πλατεία Κοτζιά, είναι μία κεντρική πλατεία της Αθήνας και περικλείεται από τις οδούς Αθηνάς, Κρατίνου, Αιόλου και Ευπόλιδος. Αποτελεί το ελεύθερο μέρος από τον «Κήπο του Λαού», που είχαν οραματιστεί οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ, όταν εκπόνησαν το πρώτο πολεοδομικό κέντρο της Αθήνας, το 1832. Σύμφωνα μ’ εκείνο, τα ανάκτορα θα χτίζονταν στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η πλατεία Ομονοίας και ο «Κήπος του Λαού», μία μεγάλη πλατεία που θα εκτεινόταν από την Ομόνοια μέχρι την οδό Ευριπίδου, διαμορφωμένη κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, με κτίρια με στοές, καταστήματα, δενδροστοιχίες και αναβρυτήρια, θα στόλιζε την Αθήνα.
Το σχέδιο αυτό, λόγω μεγάλου κόστους της απαλλοτρίωσης των οικοπέδων, δεν υλοποιήθηκε ποτέ και μ’ ένα Β.Δ. διάταγμα του 1850 καταργήθηκε. Ο χώρος οικοδομήθηκε, εκτός από το σημείο που βρίσκεται σήμερα η πλατεία, λόγω των ρεμάτων που το διέσχιζαν και έτσι ο περίφημος «Κήπος του Λαού» κατέληξε να πάρει διαστάσεις μίας πλατείας της οποίας η τελική διαμόρφωση ολοκληρώθηκε γύρω στο 1860 και που έκτοτε έχει «βαφτιστεί» πλειστάκις και κάθε φορά το όνομά της συνδέεται μ’ ένα πρόσωπο, ένα κτίριο ή ένα γεγονός.
Αρχικά ονομάστηκε Πλατεία Λουδοβίκου προς τιμήν του φιλέλληνα βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α’, πατέρα του Όθωνα. Μέχρι το 1862 στην πλατεία βρισκόταν ο Στρατώνας του Πυροβολικού και λόγω των παραταγμένων κανονιών η πλατεία και η ευρύτερη περιοχή ήταν γνωστή στους Αθηναίους ως «τα Κανόνια». Στη δεκαετία του 1870, τα έργα κατασκευής του Δημοτικού Θεάτρου ήταν η αφορμή για να της δοθεί το όνομα «Πλατεία Νέου Θεάτρου» και με την ολοκλήρωσή του, η πλατεία μετονομάστηκε σε «Πλατεία Δημοτικού Θεάτρου». Την περίοδο στέγασης του Ταχυδρομείου στο Μέγαρο Β. Μελά (1900 – 1973), η πλατεία ήταν γνωστή και ως «Πλατεία Ταχυδρομείου», αλλά και ως «Πλατεία Εθνικής Τραπέζης», λόγω του Μεγάρου της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος που βρίσκεται στην οδό Αιόλου. Το Δημαρχείο είναι ακόμη ένα κτίριο στο οποίο η πλατεία οφείλει ένα από τα ονόματά της, «Πλατεία Δημαρχείου». Το 1951 μετονομάστηκε σε Πλατεία Κοτζιά, προς τιμή του πολιτικού Κωνσταντίνου Κοτζιά, ο οποίος διετέλεσε Δήμαρχος Αθηναίων και έτσι αποκαλείται μέχρι σήμερα, παρόλο που το 1977 ονομάστηκε επισήμως Πλατεία Εθνικής Αντίστασης, για να τιμηθεί ο αντιστασιακός αγώνας των Ελλήνων κατά την περίοδο της Κατοχής.
Η πλατεία Κοτζιά συνδέεται και την πρώτη από τις τέσσερις Ζάππειες Ολυμπιάδες, που έγινε εκεί τον Νοέμβριο του 1859 παρουσία του Όθωνα και της Αμαλίας.
Οι αγώνες αυτοί σχολιάστηκαν αρνητικά, κυρίως λόγω της ακαταλληλότητας του χώρου αλλά και της απειρίας των διοργανωτών. Παρ’ όλα αυτά οι προσπάθειες δεν πήγαν χαμένες και διεξήχθηκαν ακόμη τρεις Ζάππειες Ολυμπιάδες (1870, 1875, 1889), θεσμός που είχε καθιερωθεί από το 1856 όταν ο Ε. Ζάππας πρόσφερε στο ελληνικό δημόσιο ένα σεβαστό ποσό για τη διοργάνωση αθλητικών αγώνων στην Αθήνα που θα γίνονταν παράλληλα με εκθέσεις γεωργικών, κτηνοτροφικών και βιομηχανικών προϊόντων, τα «Ολύμπια».
Εκτός όμως από πεδίο για αθλητικούς αγώνες, η πλατεία έγινε πεδίο και για μάχες κατά την διάρκεια των Φεβρουαριανών του 1863.
Από φωτογραφίες των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, βλέπουμε μία πλατεία γεμάτη φοίνικες, καφενεία και νεοκλασικά κτίρια.
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η πλατεία, ίσως λόγω της θέσης της, στο δυτικό τμήμα της πόλης, κοντά στην Ομόνοια και τα Χαυτεία, δεν κατάφερε ποτέ να γίνει στέκι ψυχαγωγίας των ανώτερων στρωμάτων της αθηναϊκής κοινωνίας, τα οποία όμως την επισκέπτονταν όταν επρόκειτο να παρακολουθήσουν στο Δημοτικό Θέατρο παραστάσεις ή φιλανθρωπικές εκδηλώσεις, ή να παραβρεθούν στον ετήσιο Χορό των Συντακτών, ένα σημαντικό γεγονός της κοσμικής Αθήνας, την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, ο οποίος καθιερώθηκε το 1906.
Μετά τον πόλεμο η φυσιογνωμία της πλατείας άλλαξε με τα πολυώροφα, μοντέρνα κτίρια που οικοδομήθηκαν γύρω απ’ αυτήν. Ιδιαίτερο όμως χρώμα τής έδιναν τα περίπτερα των ανθοπωλών που φιλοξενήθηκαν στο τμήμα της οδού Αιόλου, όταν αυτά απομακρύνθηκαν από την ανακαινισμένη πλατεία Ομονοίας και σήμα κατατεθέν της ήταν από παλιά οι μικροπωλητές αλλά και οι μπογιατζήδες, οι οποίοι έψαχναν για μεροκάματο, όπως ακούμε στο τραγούδι «Ανεργία» του Λάκη Χαλκιά, σε στίχους του Γιάννη Μαρκόπουλου. Περιμένω ουρά/στην πλατεία Κοτζιά/δέκα μέρες περνώ με αγωνία/μα η ώρα περνά/κι ο θυμός μου ξεσπά/φτάνει πια η μεγάλη αδικία.
Την πλατεία Κοτζιά πλαισιώνουν μερικά επιβλητικά και εντυπωσιακά κτίρια, όπως το Μέγαρο Βασιλείου Μελά, το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας, το Δημαρχείο, τα οποία προκαλούν τον θαυμασμό του κάθε επισκέπτη. Δυστυχώς λείπει ένα μεγαλοπρεπές οικοδόμημα, το Δημοτικό Θέατρο, το «ωραιότερο και καλύτερο θέατρο της Ευρώπης», σε σχέδια Έρνεστ Τσίλερ, για το οποίο θα γίνει αναφορά παρακάτω.
Μέγαρο Βασιλείου Μελά
Βρίσκεται πάνω στην πλατεία, περικλειόμενο από τις οδούς Αιόλου, Σοφοκλέους, Στρέιτ και Κρατίνου. Οικοδομήθηκε το 1874 σε σχέδια του Τσίλερ και ήταν το μεγαλύτερο ιδιωτικό κτίριο της εποχής, η ανέγερση του οποίου κόστισε 1.000.000 δρχ., ποσό υπέρογκο για εκείνα τα χρόνια. Χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του κτίσματος είναι οι τέσσερις γωνιαίοι πυργίσκοι του, το κομψό κεντρικό αίθριο στο ισόγειο, οι διακοσμητικές καρυάτιδες και τα κυκλικά μετάλλια με τις κεφαλές του Ερμή.
Αρχικά στέγασε το Grand Hotel d’ Athenes, αργότερα και για μικρό χρονικό διάστημα το Χρηματιστήριο (1881) και μετέπειτα την Αθηναϊκή Λέσχη (1887-1894). Από το 1900 μέχρι το 1973 μισθώθηκε από το Υπουργείο Συγκοινωνιών προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως Ταχυδρομικό, Τηλεγραφικό και Τηλεφωνικό Μέγαρο, ενώ στη διάρκεια της Κατοχής εκεί εγκαταστάθηκε η Επιτροπή Λογοκρισίας και η Αγγλική Υπηρεσία Διαβιβάσεων. Το 1942 οι ταχυδρομικοί υπάλληλοι κήρυξαν την πρώτη απεργία που έγινε στην κατεχόμενη από Γερμανούς Ευρώπη. Το 1974 το Μέγαρο Μελά κηρύχθηκε διατηρητέο και από το 1977 ενοικιάστηκε από την Εθνική Τράπεζα, ανακαινίστηκε και σήμερα εκεί στεγάζονται υπηρεσίες της. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο της ανακαίνισης το κτίριο αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή και αφαιρέθηκε ένας όροφος που είχε προστεθεί το 1932.
Βασίλειος Γ. Μελάς, ο ιδρυτής των Νηπιαγωγείων
Ο μέγας ευεργέτης και λόγιος Βασίλειος Μελάς (1819 – 1884) κατάγεται από μία από τις παλαιότερες και πλουσιότερες οικογένειες της Ηπείρου, που είχε εγκατασταθεί στην Κωνσταντινούπολη πριν την άλωσή της από τους Τούρκους. Το αρχικό επίθετο της οικογένειας ήταν Στρατηγοπούλου αλλά, όπως λέγεται, το μελαχρινό χρώμα του προσώπου κάποιων μελών της οικογένειας τους προσέδωσε το παρατσούκλι «Μελανιάς», το οποίο κατέληξε στο επίθετο Μελάς.
Ο Βασίλειος Μελάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν το τρίτο από τα έξι παιδιά μίας εύπορης οικογένειας, του μεγαλέμπορου και Φιλικού Γεωργίου Μελά και της Ελένης, το γένος Βασιλείου. Τόσο ο ίδιος όσο και τα αδέλφια του διέπρεψαν στον χώρο των επιχειρήσεων, της πολιτικής και των γραμμάτων. Ο αδελφός του, Λέων, δικηγόρος, πολιτικός (ο πρώτος Υπουργός Δικαιοσύνης, επί Όθωνα και ένας από τους 4 συντάκτες του Συντάγματος) και συγγραφέας, με τον «Γεροστάθη» να είναι ένα από τα πιο γνωστά και δημοφιλή του έργα για παιδιά. Ο δε Μιχαήλ, πατέρας του μακεδονομάχου Παύλου Μελά, διετέλεσε βουλευτής Αττικής, Δήμαρχος Αθηναίων αλλά και Πρόεδρος της Αθηναϊκής Λέσχης.
Ο Βασίλειος Μελάς, ακολουθώντας τα βήματα του πατέρα του, εξελίχθηκε σ’ έναν επιτυχημένο έμπορο, ιδρύοντας εταιρεία που εμπορευόταν σιτηρά, μετάξι και βαμβάκι στη Ρουμανία και στη Μασσαλία. Στον ελεύθερο χρόνο του ασχολείτο με την ποίηση και υπάρχουν πολλά ανέκδοτα ποιήματά του, τα περισσότερα εκ των οποίων είχαν θέμα τα παιδιά, προς τα οποία τόσο αυτός όσο και η σύζυγός του, Τερψιχόρη, είχαν μία ιδιαίτερη ευαισθησία μια και δεν κατάφεραν να αποκτήσουν δικά τους.
Με την επιστροφή του στην Ελλάδα επένδυσε κεφάλαια σε μετοχές επιχειρήσεων και τραπεζών αλλά και στην αγορά ακινήτων στην περιοχή μεταξύ Καπνικαρέας και Αγίας Ειρήνης. Έχτισε την κατοικία του σε ένα μεγάλο οικόπεδο που αγόρασε στη νοτιανατολική γωνία της τότε πλατείας Λουδοβίκου, με απώτερο σκοπό το ισόγειο να προορίζεται για καταστήματα και μετά τον θάνατό του η εκμετάλλευση ολόκληρου του κτιρίου να εξασφαλίζει πόρους για κοινωφελή έργα που αφορούσαν κυρίως την προσχολική εκπαίδευση και συγκεκριμένα εκτός της πόλης των Αθηνών όπου υπήρχε μεγαλύτερη ανάγκη. Σύμφωνα με τη διαθήκη του το 1883, όρισε: «Την μεγάλην οικίαν μου την επί της πλατείας Λουδοβίκου κειμένην, […] κληροδοτώ μετά την αποβίωσιν της συζύγου μου, […] όπως εκ των ετησίων αυτής προσόδων, […] δαπανώσι προς ίδρυσιν και συντήρησιν νηπιαγωγείων»
Έτσι ιδρύθηκε το Νηπιακό Επιμελητήριο Μελά (Ν.Ε.Μ.) και από το 1895 μέχρι σήμερα ανοικοδομήθηκαν με δαπάνες του πάνω από διακόσια σχολικά κτίρια, ενώ επισκευάστηκαν και συντηρήθηκαν περί τα εκατό υπάρχοντα κτίρια, μία πολιτική που συνεχίζεται ανελλιπώς.
Με το κληροδότημα αυτό εκπληρώθηκε και η επιθυμία του αδελφού του Βασιλείου Μελά, του Λέοντος, ο οποίος υποστήριζε ότι η μεγαλύτερη υπηρεσία που μπορεί να προσφέρει κάποιος στην πατρίδα του είναι να συμβάλλει στην μόρφωση των παιδιών.
Δίπλα στο Μέγαρο Μελά βρίσκεται ένα διώροφο κεραμοσκεπές κτίριο με διπλά αετώματα στην πρόσοψη, το οποίο τη δεκαετία του ’60 στέγασε τα καταστήματα Κλαουδάτου και αργότερα το πολυκατάστημα Notos Galeries, το οποίο επικοινωνεί με σύγχρονο πολυώροφο κτίριο που βρίσκεται από πίσω. Το παρακείμενο πενταόροφο διατηρητέο κτίριο (Κρατίνου 5), ήταν ιδιοκτησίας της Αδριατικής Ασφαλιστικής Εταιρείας, η οποία ιδρύθηκε στην Τεργέστη το 1838, χρονολογία που φαίνεται πάνω στη στέψη του κτιρίου. Χτίστηκε το 1911 και έκτοτε έχει υποστεί πολλές αλλοιώσεις στην εξωτερική του όψη.
Το Δημαρχείο της Αθήνας (Αθηνάς 61-63)
Ο Δήμος Αθηναίων, ένας από τους παλαιότερους δήμους της σύγχρονης Ελλάδας, συστάθηκε το 1833 και αποτέλεσε έναν από τους οκτώ δήμους στους οποίους διαιρέθηκε αρχικά η επαρχία Αττική. Για αρκετά χρόνια ήταν «άστεγος» και οι υπηρεσίες του στεγάζονταν σε διάφορα ενοικιασμένα οικήματα στο κέντρο της πόλης.
Η πρωτοβουλία για την ανέγερση του Δημαρχείου ανήκει στον τότε δήμαρχο Αθηναίων, Γ. Σκούφο (1857-1862 και 1866-1870), η οποία όμως λόγω μεγάλων οικονομικών δυσχερειών δεν υλοποιήθηκε επί των ημερών του παρά μερικά χρόνια αργότερα, επί δημαρχίας Π. Κυριακού (1870-1879) και κατόπιν σύναψης δανείου 130.000 δρχ. με την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε τον Οκτώβριο του 1872 και η οικοδομή, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Π. Κάλκου, ολοκληρώθηκε το 1874 με χρηματική ενίσχυση του ομογενούς Ιωάννη Κοντογιαννάκη. Το οικόπεδο ανήκε στον Στ. Κλεάνθη και ο Δήμος Αθηναίων αποζημίωσε γενναία τους κληρονόμους του όταν το διεκδίκησαν.
Το αυστηρού νεοκλασικού ρυθμού κτίριο με το δωρικό πρόπυλο αρχικά ήταν διώροφο και κεραμοσκεπές, έντονα επηρεασμένο από την αρχιτεκτονική των Ανακτόρων της πλατείας Συντάγματος (σημερινής Βουλής) και σε συνάφεια με το γειτονικό Βαρβάκειο Λύκειο, επίσης έργο του Κάλκου που κατεδαφίστηκε το 1956.
Στο ισόγειο υπήρχαν καταστήματα που νοικιάζονταν ως καφενεία, μαγειρεία, οινοπωλεία ακόμη και φερετροποιεία, τα έσοδα των οποίων προορίζονταν για την εξόφληση του δανείου που είχε συναφθεί με την Εθνική Τράπεζα. Η συνύπαρξη των καταστημάτων με τις υπηρεσίες του Δήμου, που είχαν περιοριστεί στο α’ όροφο, δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση και έτσι το 1901, επί δημαρχίας Σπ. Μερκούρη (1899-1914 και 1929-1934), και μετά από μία μεγάλη ανακαίνιση εντός και εκτός του κτιρίου τα καταστήματα απομακρύνθηκαν και οι αντίστοιχοι χώροι διαμορφώθηκαν σε γραφεία για τις ανάγκες του δήμου.
Την περίοδο 1935-1937 προστέθηκε ο τρίτος όροφος, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ανδρέα Πλουμιστού, οι είσοδοι των καταστημάτων που είχαν ήδη απομακρυνθεί μετατράπηκαν σε παράθυρα και το χαμηλότερο τμήμα του κτιρίου επενδύθηκε με άσπρο μάρμαρο.
Όλες αυτές οι αλλαγές είχαν σαν αποτέλεσμα να αλλοιωθεί ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του οικοδομήματος και να διαταραχθούν οι αναλογίες του. Με την τελευταία επέμβαση του 1994-1995, βάσει της μελέτης της Μ. Δανιήλ, επιχειρήθηκε, στο μέτρο του εφικτού, η αποκατάσταση της αρχικής μορφής του κτιρίου.
Η παλαιά αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου, κατά τη μεγάλη ανακαίνιση του 1936-1939, φιλοτεχνήθηκε από τον ζωγράφο Γ. Γουναρόπουλο με μία υπέροχη τοιχογραφία έκτασης 113τμ., όπου παρουσιάζονται σκηνές της ιστορίας της Αθήνας μέσα στους αιώνες. Στο ίδιο διάστημα η αίθουσα του αναγνωστηρίου φιλοτεχνήθηκε από τον αγιογράφο Φώτη Κόντογλου, με μία μνημειακή τοιχογραφία από σημαντικές προσωπικότητες της Ελλάδος και σκηνές από ιστορικά γεγονότα. Αυτό θεωρείται το σημαντικότερο, μεγαλύτερο σε διαστάσεις και μοναδικό σωζόμενο έργο του καλλιτέχνη. Το κτίριο του Δημαρχείου έχει χαρακτηρισθεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.
Απέναντι από το δημαρχείο, στην πεζοδρομημένη οδό Ευπόλιδος, υπάρχουν μερικά ενδιαφέροντα κτίρια με πρώτο αυτό που βρίσκεται στη συμβολή με την οδό Αθηνάς 52 και θεωρείται το πρώτο και μοναδικό μοντέρνο κτίριο του Μεσοπολέμου, σε σχέδια του Νικολάου Νικολαϊδη. Ευπόλιδος 4 και Απελλού ένα νεοκλασικό μέγαρο του 1910, πρόσφατα ανακαινισμένο, στολίζει με την παρουσία του την πλατεία. Και ακριβώς δίπλα, στο νούμερο 2 και στη συμβολή με την οδό Αιόλου 95 το τετραώροφο νεοκλασικό κτίριο, το Μέγαρο Μητσόπουλου, που χτίστηκε το 1861 και στέγασε το Ξενοδοχείο του Στέμματος. Το κτίριο, με τα γύψινα ακροκέραμα όπως αποκαλείται, έχει κηρυχθεί διατηρητέο από το 1990.
Οικία Ευσταθίου Σίμου (Αιόλου 88 και Γεωργίου Σταύρου 2-4)
Το διώροφο διατηρητέο κτίριο ήταν η οικία του βουλευτή και πρεσβευτή Ευσταθίου Σίμου (1804-1878), η οποία χτίστηκε το 1850 σε σχέδια του Στ. Κλεάνθη.
Το Μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (Αιόλου 86)
Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος είναι το παλαιότερο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα της χώρας, ιδρυθέν το 1841 από τον Γεώργιο Σταύρου (1788-1869), με τη σημαντική συμβολή του Ελβετού φιλέλληνα Ιωάννη Γαβριήλ Εϋνάρδου, ο οποίος πρόσφερε τα πρώτα κεφάλαια. Αρχικά, στεγαζόταν στην οικία του ιδρυτή της, στην συμβολή των οδών Αιόλου και Αδριανού. Αργότερα μεταφέρθηκε στην οικία των αδελφών Θ. και Α. Χαιρέτη, στην οδό Σοφοκλέους 6, όπου λειτούργησε μέχρι το 1845 και απέκτησε την πρώτη της ιδιόκτητη στέγη, όταν ο Γ. Σταύρου αγόρασε την διώροφη νεοκλασική οικία του καθηγητή Κ. Δομνάδου, στη συμβολή των οδών Αιόλου και Γ. Σταύρου.
Δίπλα στην οικία Δομνάδου υπήρχε το πολυτελές ξενοδοχείο Αγγλία, του γαλλικής καταγωγής επιχειρηματία Φραγκίσκου Θεοφ. Φεράλδη (1805-1888). Ήταν διώροφο και είχε το ίδιο ύψος αλλά και την ίδια χρονολογία οικοδόμησης (1840) με το παρακείμενό του (την οικία Δομνάδου).
Το όνομα του Φεράλδη έχει συνδεθεί με την κατασκευή και εκμετάλλευση του εργοστασίου παραγωγής αεριόφωτος, για τον φωτισμό της πόλης των Αθηνών -το Γκάζι- το οποίο άρχισε να λειτουργεί το 1862.
Το ξενοδοχείο Αγγλία αγοράστηκε το 1855 από τον Γ. Σταύρου και το 1899-1900 τα δύο κτίρια ενοποιήθηκαν και ανακαινίστηκαν προκειμένου να καλύψουν τις αυξημένες λειτουργικές ανάγκες της Τράπεζας. Προστέθηκε όροφος, νέα πτέρυγα και ενιαία πρόσοψη και το κτίριο έλαβε τη σημερινή του μορφή. Τα σχέδια της ανακαίνισης ήταν του Eugène Troumpe και η γενική εποπτεία των έργων ανατέθηκε στον μηχανικό Νικόλαο Μπαλάνο, αναστηλωτή των μνημείων της Ακρόπολης. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι στο κεντρικό κατάστημα της Τράπεζας κατοικούσαν μέχρι το 1914 οι διοικητές και οι υποδιοικητές της.
Νέο Κτίριο της Εθνικής Τράπεζας (Αιόλου & Σοφοκλέους)
Στην πλατεία Κοτζιά το παλαιό «συνομιλεί» και συνυπάρχει αρμονικά με το νέο. Και αυτό εύκολα μπορεί να το διαπιστώσει κάποιος, βλέποντας δίπλα στο παλαιό το Νέο Κτίριο της Εθνικής Τράπεζας, ένα εντυπωσιακό, σύγχρονο οικοδόμημα, με ορατά μπροστά απ’ αυτό σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα που αποκαλύφθηκαν κατά την ανέγερσή του και αφορούν ένα τμήμα της Αχαρνικής οδού και ένα τμήμα του Θεμιστόκλειου τείχους. Το κτίριο, έργο των αρχιτεκτόνων Ειρήνης Σακελλαρίδου, Μόρφως Παπανικολάου και Μαρίας Πολλάνη, εγκαινιάστηκε το 2002 και στεγάζει υπηρεσίες της Διοίκησης της Τράπεζας.
Και το άρθρο αυτό θα ήταν ημιτελές αν δεν γινόταν μία αναφορά στο πολύπαθο Δημοτικό Θέατρο, ένα πραγματικό κόσμημα, όχι μόνο για την πλατεία αλλά και για την Αθήνα, το οποίο δεν είχε δυστυχώς την τύχη να μακροημερεύσει όπως τα γειτονικά του κτίρια και το 1939 έπεσε θύμα της δαγκάνας της μπουλντόζας.
Η ιδέα τού να αποκτήσει η Αθήνα ένα θέατρο ήταν του Δημήτρη Καμπούρογλου. Από την στιγμή που αποφασίστηκε η ανέγερσή του, το 1856, άρχισε και η ταλαιπωρία του και χρειάστηκε να περάσουν 32 ολόκληρα χρόνια μέχρι την αποπεράτωσή του. Μέσα στο διάστημα αυτό έγινε αλλαγή της χωροθεσίας του στην πλατεία, δύο θεμελιώσεις (μία το 1857 από τον Όθωνα ως Εθνικό Θέατρο και άλλη μία το 1873 επί δημαρχίας Παναγή Κυριακή ως Δημοτικό Θέατρο), υπερβάσεις προϋπολογισμού, εργατικά ατυχήματα, αλλά και αλλαγή αρχιτεκτόνων.
Τα πρώτα σχέδια ήταν του Boulanger, τα οποία παρέμειναν στα χαρτιά, και αυτά που εκτελέστηκαν ήταν του Ziller, στα οποία ήταν εμφανείς οι επιδράσεις από τον σαξονικό και βιενέζικο εκλεκτικισμό των δεκαετιών 1860 και 1870.
Το θέατρο ανεγέρθηκε απέναντι από την Εθνική Τράπεζα, με κεντρική είσοδο στην οδό Αιόλου και η πίσω του όψη έβλεπε στην οδό Αθηνάς.
Εξαιτίας των προβλημάτων που ανέκυψαν λόγω έλλειψης πόρων μετά τη διάλυση της Μετοχικής Εταιρείας εύπορων Αθηναίων, η οποία είχε αναλάβει αρχικά το κόστος κατασκευής, οι εργασίες σταμάτησαν και το έργο παρέμεινε ημιτελές για αρκετά χρόνια.
Αποπερατώθηκε χάρη στη χορηγία του Ανδρέα Συγγρού, η οποία όμως δεν ήταν εντελώς ανιδιοτελής μια και ο ευεργέτης, εκτός από τα χρήματα, έθεσε και τους όρους του: την 25ετή εκμετάλλευση τόσο του θεάτρου όσο και των καταστημάτων και γραφείων που θα στεγάζονταν σε αυτό. Στον δε α’ όροφο μετέφερε υπηρεσίες της τράπεζάς του. Όλα αυτά όμως ήταν εις βάρος του μεγέθους της σκηνής και των βοηθητικών της χώρων καθώς και καμαρινιών.
Το Δημοτικό Θέατρο, χωρητικότητας 1.500 ατόμων, εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο του 1888 από τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ και η αυλαία άνοιξε με το μελόδραμα «Minion» από τον γαλλικό θίασο «Lasalle – Charlet». Από την σκηνή του Δημοτικού Θεάτρου, με την εξαιρετική ακουστική, πέρασαν σπουδαίοι Έλληνες και ξένοι καλλιτέχνες της εποχής, όπως η Σάρα Μπερνάρ, Ελεονώρα Ντούζε, Αικατερίνη Βερώνη κ.ά.
Το 1898 το θέατρο περιήλθε στον Δήμο, αλλά ο Συγγρός διατήρησε το δικαίωμα εκμετάλλευσης των καταστημάτων.
Μετά τα εγκαίνια του Εθνικού Θεάτρου στην οδό Αγ. Κωνσταντίνου, ο δήμαρχος Σπ. Μερκούρης προσπάθησε να αναβαθμίσει και να εκσυγχρονίσει το Δημοτικό Θέατρο, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Όπως το είχε χαρακτηρίσει ο Τσίλερ, ήταν ημιτελές γιατί στερείτο κεντρικής θέρμανσης και εγκατάστασης εξαερισμού, καθώς και σύγχρονης τεχνολογίας της σκηνής.
Από το 1922 έως το 1927 το Δημοτικό Θέατρο λειτούργησε σαν χώρος φιλοξενίας Μικρασιατών προσφύγων οι οποίοι, προκειμένου να αντιμετωπίσουν το κρύο του χειμώνα, έκαιγαν τα σκηνικά και τα έπιπλα για να ζεσταθούν.
Αν και μετά την απομάκρυνση των προσφύγων έγιναν από τους δημάρχους Σπ. Πάτση, και Σπ. Μερκούρη μερικές προσπάθειες ανακαίνισης, η οικονομική ένδεια υπήρξε καταλυτική για τη ζωή του Θεάτρου, το οποίο αφέθηκε στη μοίρα του, λεηλατήθηκε και τελικά κατεδαφίστηκε με συνοπτικές διαδικασίες τον Απρίλιο του 1939 επί δικτατορίας του Μεταξά και δημαρχίας του Κώστα Κοτζιά και η Αθήνα έχασε ένα από τα κτίρια – διαμάντια της και έναν σπουδαίο χώρο τέχνης.
Η λειτουργία του Δημοτικού Θεάτρου ήταν ο λόγος για να ανοίξουν γύρω του καφενεία, εμπορικά καταστήματα και γραφεία, δημιουργώντας έτσι έναν τόπο αναψυχής και έναν πόλο έλξης μέσα στην πόλη.
Εκτός όμως από τα κτίρια στην πλατεία βρίσκεται ένα τμήμα μίας μεγάλης αρχαιολογικής ανασκαφής που έγινε από το 1985 έως το 1988, με αφορμή την κατασκευή του υπόγειου χώρου στάθμευσης, όπου αποκαλύφθηκε μία περιοχή που βρισκόταν έξω από την οχύρωση της κλασικής Αθήνας, τμήμα της οποίας είναι ορατό στο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας και στον πεζόδρομο της οδού Αιόλου. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως τρεις αρχαίους δρόμους, ένα νεκροταφείο από τον 9ο αιώνα π.Χ. έως τον 3ο αιώνα μ.Χ., ένα μεγάλο συγκρότημα εργαστηρίων κεραμικής των 3ου-4ου αιώνα μ.Χ και πολλά οικιστικά κατάλοιπα. Το κέντρο του διατηρημένου αρχαιολογικού χώρου διασχίζει η Αχαρνική οδός, βασική οδική αρτηρία που ξεκινούσε από τις πύλες του αρχαίου τείχους (Εθνική Τράπεζα) και οδηγούσε προς τους βόρειους δήμους της Αττικής.
Το μέσον περίπου της πλατείας κοσμεί ένα σιντριβάνι με μία γλυπτική σύνθεση της Σοφίας Μποτέρο, τοποθετημένη στο κέντρο. Το όνομα του γλυπτού, «Θησέας», προέρχεται από τον μυθικό ιδρυτή της πόλης της Αθήνας και ταυτίζεται με το δημαρχείο που βρίσκεται ακριβώς απέναντί του.
Η πλατεία Κοτζιά έχει χάσει στις μέρες μας την αισθητική αξία και τη μεγαλοπρέπεια που είχε πολλές δεκαετίες πριν. Ο νεοκλασικός της χαρακτήρας αλλοιώθηκε από τα πολυώροφα, αρχιτεκτονικά αδιάφορα κτίρια που την περιβάλλουν και η αξία της μέσα στην πόλη έχει υποβαθμιστεί.
Η πριν πολλά χρόνια κατάφυτη πλατεία είναι τώρα ένας μεγάλος, ελεύθερος χώρος γεμάτος τσιμέντο, που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις δραστηριότητες που συγκεντρώνονται περιμετρικά αυτής. Η καθαρότητα όμως του χώρου αναδεικνύει καλύτερα τα επιβλητικά νεοκλασικά κτίρια που έχουν παραμείνει σταθερές αξίες στον χρόνο και ταιριάζει απόλυτα με το κύρος των δραστηριοτήτων τους.
Η πλατεία Κοτζιά δεν έχει μία συγκεκριμένη ταυτότητα αλλά ένα πολυμορφικό χαρακτήρα ο οποίος εναλλάσσεται ανάλογα με τις διάφορες δράσεις που φιλοξενούνται στον χώρο, όπως εκθέσεις βιβλίων ή λουλουδιών, εκδηλώσεις οργανώσεων και οργανισμών, εορταστικά και καλλιτεχνικά δρώμενα, και ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες που συμμετέχουν σε αυτές. Είχε επιλεγεί δε ως ο ιδανικός χώρος για την αφετηρία και τερματισμό του προ-ολυμπιακού ποδηλατικού αγώνα το καλοκαίρι του 2004.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γιοχάλας Θ. – Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, Εκδόσεις Εστια, Αθήνα, 2013.
Δανιήλ Μαρία, “Το Δημαρχείο της Αθήνας”, στο “Αθηναϊκοί Δρόμοι. Οδός Αθηνάς – οδός Βασ. Σοφίας – Οδός Πατησίων”. Επτά μέρες, η Καθημερινή, σελ. 30-35
Φέσσα- Εμμανουήλ Ελένη, “To κακότυχο Δημοτικό Θέατρο”, στο “Αθηναϊκοί Δρόμοι. Οδός Αθηνάς – οδός Βασ. Σοφίας – Οδός Πατησίων”. Επτά μέρες, η Καθημερινή, σελ. 36-40, Αθήνα, 2001.
Διαδρομή στην Ιστορία της Αθήνας, Εκδόση Δήμου Αθηναίων & Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, Αθήνα 2004.
“Αθήνα – Η Πόλη, Οι Άνθρωποι, Τα Γεγονότα. Από το φωτογραφικό Αρχείο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου 1859-1988”. Επιμέλεια κειμένων Βογιατζή Ιφιγένιεα, Μαρκασιώτη Νίκη, Χωριανοπούλου Μπέτυ. Εκδ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ & ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, Αθήνα 2012.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
https://mikros-romios.gr/zappeia/
https://www.taathinaika.gr/fevrouariana-1863-pedio-machis-i-plateia-loud…
https://www.idryma-mela.gr/
https://zsgiannina.gr/wp-content/uploads/2015/10/377-%CE%92%CE%B1%CF%83%…
http://www.mod.mil.gr/anakoinoseis-typoy/paroysia-yfetha-alkibiadi-stefa…
http://www.elia.org.gr/research-tools/hotels/streets/eolou/eolouhotels/s…
https://ha.nbg.gr/el/pdf_library/ktirio.pdf
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Χρησιμοποιήθηκαν φωτογραφίες από:
Τη facebook page H ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ (δείτε εδώ και εδώ)
Το site των Αtenistas
Το λεύκωμα: “Αθήνα – Η Πόλη, Οι Άνθρωποι, Τα Γεγονότα”.
«Πηγή: https://www.athensvoice.gr/life/urban-culture/athens/715772_noi-plateia-ethnikis-antistaseos-kai-o-polymorfikos-haraktiras-tis?fbclid=IwAR3UofLG8YPr2OF9hYSksKq4jdjb3a1FJdU6aB1cYtrDtkSKtyAR9SnVgEw»
