Σύμφωνα με την αναφορά του Imbriani, στις 13 Σεπτεμβρίου 1943, 2550 Ιταλοί στρατιωτικοί παραδόθηκαν στους Γερμανούς. Το Γερμανικό σχέδιο προέβλεπε, μέσα σε δυο εβδομάδες, την μεταφορά τους στην Κρήτη και απ’ εκεί στον Πειραιά. Όσοι θέλαν να συνεχίσουν τον πόλεμο με τους Γερμανούς θα μεταφέρονταν στην Βόρειο Ιταλία, που βρισκόταν υπό τον Μουσολίνι και την προστασία των Γερμανών. Τους υπόλοιπους θα τους πήγαιναν σε στρατόπεδα αιχμαλώτων στην Γερμανία.
Από τους στρατιωτικούς, 56 που υπηρετούσαν στο πυροβολικό δήλωσαν εθελοντές στρατιωτικοί και έμειναν στην Κάρπαθο, μαζί με άλλους 34 άοπλους βοηθητικούς. Επιπλέον έμειναν οι Αστυνομικοί οι Τελωνοφύλακες, ορισμένοι άλλοι υπάλληλοι και μερικές δεκάδες αιχμάλωτοι στρατιωτικοί που έφεραν οι Γερμανοί από την Ρόδο προτού εγκαταλείψουν την Κάρπαθο. Για ένα διάστημα έμειναν και οι Ιταλοί δάσκαλοι και δασκάλες μέχρι να μεταφερθούν στην Ρόδο.
Μεταφορά αιχμαλώτων
Στις 17 Σεπτεμβρίου ήρθαν δυο φορτηγά πλοία, στα οποία επιβιβάστηκαν στρατιώτες του τάγματος Regina και τους μετέφεραν στην Κρήτη. Δυο μέρες αργότερα επέστρεψε το ένα από τα φορτηγά για να πάρει στρατιώτες του τάγματος Siena. Αλλά στις 20 Σεπτεμβρίου το πλοίο βομβαρδίστηκε από 3-4 αγγλικά αεροπλάνα, 12 στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους και 72 τραυματίστηκαν. Την επομένη το πλοίο αναχώρησε με τους διασωθέντες, αλλά δεν ξαναγύρισε, στην επιστροφή του βομβαρδίστηκε από συμμαχικά αεροπλάνα και βούλιαξε. Δεν υπήρχε άλλο μέσο, οι υπόλοιποι οι Ιταλοί έπρεπε να μεταφερθούν με καΐκια.
Προτιμούν να μείνουν
Μετά τον βομβαρδισμό του πλοίου, οι Ιταλοί που πριν την ανακωχή προσπαθούσαν να βρουν δικαιολογία να επιστρέψουν στην Ιταλία, τώρα προσπαθούν να βρουν τρόπο να μείνουν στην Κάρπαθο για περισσότερη ασφάλεια. Ο αντισυνταγματάρχης Agnesi, όπως ισχυρίζεται, στις 20 Οκτωβρίου 1943 τραυματίστηκε στον βομβαρδισμό του πλοίου στο δεξί του χέρι και έμεινε νοσηλευόμενος στην Κάρπαθο μέχρι τις 30 Ιανουαρίου 1944!
Ο υπολοχαγός Enio Grimaldi, όπως αναφέρει ο ίδιος, ήταν άρρωστος και ο Διευθυντής των δημοτικών σχολείων, με τη σύμφωνη γνώμη του πολιτικού εκπροσώπου της Ιταλικής Κυβέρνησης, του πρόσφερε εργασία στη δακτυλογράφηση διαφόρων εγκυκλίων που έστελνε στα σχολεία των άλλων χωριών. (Μετά την άφιξη των Γερμανών τα Ιταλικά σχολεία έπαψαν να λειτουργούν. Ο Grimaldi εγκαταστάθηκε με τον υποκόμο του Rosseli σε σπίτι στο Απέρι και έμεινε εκεί μέχρι που ήρθαν οι Άγγλοι στις 17 Οκτωβρίου 1944 και τον πήραν στην Αίγυπτο).
Μετά τον βομβαρδισμό του πλοίου, οι Γερμανοί διέταξαν τους Ιταλούς που είχαν συγκεντρωθεί στα Πηγάδια να μετακινηθούν στο Απέρι και Όθος. Βαρυφορτωμένοι και ανακατεμένοι με Πηγαδιώτες, μετακόμιζαν και αυτοί για περισσότεροι ασφάλεια. Ξεκίνησαν από τα Πηγάδια και μέχρι να φτάσουν στο Απέρι τους πήρε επτά ώρες επειδή ήταν βαρυφορτωμένοι.
Μετά από δυο τρεις εβδομάδες τους ξανάφεραν στα Πηγάδια και τους έβαλαν σε στρατόπεδα αιχμαλώτων που δημιούργησαν στην Δαματρία, στην Κυρά Παναγιά και στον Τηλέγραφο. Στα δυο πρώτα έμεναν σε σκηνές και στον Τηλέγραφο σε καλύβες που έφτιαξαν οι κρατούμενοι από τα πεύκα που υπήρχαν στους γύρω λόφους. Εκεί διέμεναν υπό άθλιες συνθήκες, μέχρι να βρεθεί πλοίο να τους στείλουν στην Κρήτη και με μεγάλο κίνδυνο.
Αυτοί σώθηκαν
Το βράδυ της 23ης Οκτωβρίου αναχώρησε ατμάκατος με 60 Ιταλούς στρατιώτες και 10 αξιωματικούς μεταξύ των οποίων οι λοχαγοί Mancuso και Di Sandro, οι υπολοχαγοί Albertini, Scaramuggino, Basosi, Falciani, και όταν έφτασε κοντά στην Κρήτη την σταμάτησε αγγλικό υποβρύχιο και την ανάγκασε να κατευθυνθεί προς την Αφρική, και σώθηκαν.
Δραπέτες
Υπ’ αυτές τις συνθήκες ορισμένοι Ιταλοί που είχαν το θάρρος βρήκαν ως μόνη λύση να δραπετεύσουν για να σωθούν. Δύσκολη απόφαση, βρίσκονταν πάνω σε ένα νησί απομονωμένο μέσα στο Καρπάθικο πέλαγος και τριγυρισμένο από τους Γερμανούς. Οι περισσότεροι βρήκαν και φόρεσαν πολιτικά ρούχα και διασκορπίστηκαν στις γύρω περιοχές μέσα σε στάβλους και σε σπηλιές. Αρκετοί για περισσότερη ασφάλεια πήγαν στην κεντρική και βόρεια Κάρπαθο. Παρ’ όλο το μίσος που αισθάνονταν οι Καρπάθιοι εναντίον της Φασιστικής Ιταλίας, τους αντιμετώπισαν ως ικέτες με την αρχαία σημασία της λέξης. Με κίνδυνο της ζωής τους τους έκρυψαν και από το υστέρημα τους τούς τροφοδότησαν.
Alessandro Orofino
Οι Γερμανοί έβγαλαν προκήρυξη με την οποίαν γνωστοποιούσαν στους δραπέτες ότι όσοι δεν παραδίδονταν σε τακτή προθεσμία θα εκτελούνταν επί τόπου μόλις συλλαμβάνονταν. Οι περισσότεροι, λόγω της δυσκολίας επιβίωσης και του κινδύνου εκτελέσεως, παραδόθηκαν πριν περάσει η προθεσμία. Ο Alessandro Orofino, που δεν παραδόθηκε, κρυβόταν στους Λώρους του Απερίου και συνελήφθη κατόπιν προδοσίας. Τον εκτέλεσαν κοντά στο γεφύρι της Βωλάδας και τον έθαψαν σε ένα λάκκο που τον έβαλαν να σκάψει ο ίδιος.
Alberto Patruno
Ο υπολοχαγός Alberto Patruno κατέφυγε στο Μεσοχώρι, όπου στην αρχή τον προστάτευσε ο σταθμάρχης Prigadiere Michele. Αλλά όταν οι Γερμανοί του ζήτησαν να τους τον παραδώσει, αυτός τον έστειλε αμανάτι στους κατασκόπους και προσποιήθηκε ότι δραπέτευσε.
Οι Γερμανοί συνέλαβαν δέκα ομήρους από Μεσοχώρι και Σπόα και απείλησαν ότι θα τους εκτελούσαν εάν δεν βρισκόταν ο Patruno ζωντανός ή πεθαμένος. Οι κατάσκοποι, για να αποσοβήσουν την απειλή των Γερμανών και την ανακάλυψη των κατασκόπων, βρήκαν ως μόνη λύση να σκοτώσουν τον Patruno και να ρίξουν το πτώμα του σε μια ρεματιά. Με την σύσταση του συνταγματάρχη Imbriani, ο στρατιωτικός γιατρός Cutulo που έκαμε τη νεκροψία «διαπίστωσε» ότι ο Patruno πέθανε από καρδιακή προσβολή.
Αποδράσεις με βάρκες
Μια ομάδα 15-20 Ιταλών, απ’ αυτούς που πήγαν στο Μεσοχώρι, αποφάσισε να φύγει με μια μεγάλη βάρκα από το Καύκαλο για στην Αστακία και απ’ εκεί στα βόρεια Δωδεκάνησα, που μέχρι τότε δεν τα είχαν καταλάβει οι Γερμανοί. Ξεκίνησαν τη νύχτα με τη βοήθεια μερικών ντόπιων, αλλά λόγω της κακοκαιρίας αναγκάστηκαν να επιστρέψουν το ίδιο βράδυ. Οι μέρες περνούσαν κι η θάλασσα δεν έλεγε να καλοσυνέψει. Οι Ιταλοί απελπίστηκαν και σιγά-σιγά επέστρεψαν στα Πηγάδια και παραδόθηκαν.
Τη νύχτα της 27ης Σεπτεμβρίου τρεις Ιταλοί στρατιώτες ξεκίνησαν από το Τρίστομο με μια μικρή βάρκα μ’ ένα πρόχειρο πανί και ένα κουπί για τιμόνι με προορισμό το Καστελόριζο. Χάθηκαν μέσα στο πέλαγος και έμειναν χωρίς νερό, όταν ένα κύμα αναποδογύρισε το βαρέλι με το νερό που είχαν μαζί τους. Το πρωί της 7ης Οκτωβρίου τους βρήκε ένα αγγλικό αντιτορπιλικό που τους μετέφερε στην Αλεξάνδρεια. Τους πήραν πρώτα στο νοσοκομείο για να συνέλθουν από τη δηλητηρίαση που έπαθαν πίνοντας τα ούρα τους αντί για νερό.
Τη νύχτα στις 30ης Σεπτεμβρίου, μερικοί πεζοναύτες που υπηρετούσαν στο Ορκίλι, μαζί με έναν λοχαγό πεζικού, ένα σμηνία και δυο στρατιώτες πήραν μια βάρκα με κουπιά και πήγαν στην Τήλο και μετά στη Σύμη, που μέχρι τότε δεν την είχαν καταλάβει οι Γερμανοί.
Sergio Gattulli
Στις 14 Νοεμβρίου ο Sergio Gattulli δραπέτευσε από τα Πηγάδια και κατέφυγε στον Άη Γιώργη στις Βάτσες, όπου κρυβόταν με τη βοήθεια της οικογένειας Βασιλαράκη μέσα στην κουφάλα μιας ελιάς. Μετά από πέντε μήνες προδόθηκε και αναγκάστηκε να μετακομίσει στο Όθος όπου κρυβόταν σε μια κρυψώνα, που του έφτιαξαν στον αποκρίατο ενός ακατοίκητου σπιτιού. Αλλά αργότερα, και πάλι από προδοσία, ήλθαν οι Ιταλοί carabinieri, που δούλευαν για τους Γερμανούς, και τον συνέλαβαν.
Στον μεταξύ το πολεμικό σκηνικό άλλαξε εις βάρος της Γερμανίας και οι Γερμανοί δεν εκτέλεσαν τον Sergio, αλλά τον έστειλαν στην Ρόδο, και τον Σεπτέμβριο όταν άρχισαν να αποχωρούν οι Γερμανοί από την Κάρπαθο τον επανάφεραν, όπου με την βοήθεια ενός Γερμανού αντιναζιστή κατάφερε να δραπετεύσει. Κρυβόταν και πάλι στις Βάτσες μέχρι που έφυγαν οι Γερμανοί και απελευθερώθηκε η Κάρπαθος.
Michele Memola
Ο ανθυπολοχαγός Michele Memola υπήρξε ένας από τους Ιταλούς δραπέτες που πήγε στο Μεσοχώρι. Αν και οι Γερμανοί τον είχαν επικηρύξει για 10.000 λιρέτες και έθεταν σε κίνδυνο την ζωή τους, οι Μεσοχωρίτες του πρόσφεραν καταφύγιο και για φαγητό ότι μπορούσαν από το υστέρημα τους, που συμπλήρωνε ο ίδιος με άγρια φρούτα και βότανα. Στην αρχή τον έκρυβαν μέσα σε ένα λάκκο και σε μια σπηλιά και τελικά σε ένα απόμακρο στάβλο στον κόλπο του Μακρύ Γιαλού. Στο Μεσοχώρι έμεινε γνωστός ως «το Τενεντάκι», λόγω του βαθμού του και της σωματικής του διάπλασης.
Στις 17 Φεβρουαρίου 1944, ολοένα και πιο κυνηγημένος, παραδόθηκε στον Ιταλό σταθμάρχη στο Μεσοχώρι που τον παρέδωσε στον υπολοχαγό Stolzmann, ο οποίος τον ανέκρινε και τον φυλάκισε στις Μενετές. Λίγους μήνες αργότερα στάλθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στη Γερμανία, απ’ όπου απελευθερώθηκε από τους Συμμάχους και επέστρεψε στο σπίτι του στις 14 Ιουλίου 1945.
Ο Memola ποτέ δεν ξέχασε τους ανθρώπους που τον βοήθησαν, με τους οποίους κρατούσε συχνή αλληλογραφία και δυο φορές, το 1968 και 1971, επισκέφτηκε την Κάρπαθο για να τους ευχαριστήσει.
Αργότερα το 2017, ο γιός του Massimo Memola επισκέφθηκε και αυτός την Κάρπαθο για να γνωρίσει και να ευχαριστήσει τους απογόνους των ανθρώπων που βοήθησαν τον πατέρα του. Παράλληλα ο Massimo έγραψε βιβλίο με το τίτλο «IL TENENTAKI» εξιστορώντας την περιπέτεια του πατέρα του, που το Κέντρο Καρπαθιακών Ερευνών συμπεριέλαβε στις εκδόσεις σε μετάφραση του Μανώλη Κασσώτη.
Τον επόμενο χρόνο στην Παναγία Βρυσιανή στο Μεσοχώρι τελέστηκε μνημόσυνο εις μνήμη του Michele Memola και αυτών που τον βοήθησαν να επιζήσει, ακολούθησε τελετή στο χολ της εκκλησίας και η παρουσίαση του βιβλίου.
Μεταφορά αιχμαλώτων από την Ρόδο στην Κάρπαθο
Μετά την απόβαση των Συμμάχων στην Νορμανδία το σκηνικό του πολέμου άρχισε να αλλάζει δραματικά εναντίο της Γερμανίας και μεταξύ των άλλων οι Γερμανοί, τον Σεπτέμβριο του 1944, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την Κάρπαθο και να μετακομίσουν στην Ρόδο. Στην τρίτη από τις τέσσερες αποστολές αποχώρησης μετέφεραν στην Κάρπαθο από την Ρόδο αρκετές δεκάδες Ιταλών αιχμαλώτων που μετά από αρκετό διάστημα μετά την ανακωχή της Ιταλίας με τους Συμμάχους παραδόθηκαν ή συνελήφθησαν από τους Γερμανούς, μέχρι που στις 17 Οκτωβρίου 1944 ήρθαν οι Άγγλοι και τους μετέφεραν στην Αίγυπτο μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την Κάρπαθο.
The Italians in Karpathos during the war years: Prisoners and Fugitives
By Manolis Cassotis
According to Imbriani’s report, on September 13, 1943, 2550 Italian soldiers surrendered to the Germans. The German plan envisaged, within two weeks, their transfer to Crete and from there to Piraeus. Those who wanted to continue the war with the Germans would be transferred to Northern Italy, which was under Mussolini and the protection of the Germans. The rest would be taken to POW camps in Germany.
Of the soldiers, 56 who served in the artillery declared themselves volunteer soldiers and stayed in Karpathos, along with another 34 unarmed auxiliaries. In addition, there remained the Police, the Customs Guards, some other employees, and a few dozen military prisoners brought by the Germans from Rhodes before they left Karpathos. For a while the Italian teachers also stayed until they were transferred to Rhodes.
Transport of prisoners
On September 17, two cargo ships arrived, in which soldiers of the Regina Battalion boarded and transported to Crete. Two days later one of the ships returned to pick up soldiers of the Siena battalion. But on September 20 the ship was bombed by 3-4 English planes, 12 soldiers lost their lives and 72 were wounded. The next day the ship departed with the rescued, but never returned, on its return it was bombed by Allied planes and sank. There was no other means, the remaining Italians had to be transported by caiques and smaller boats.
Preferred to stay
After the bombing of the ship, the Italians who before the armistice were trying to find an excuse to return to Italy, are now trying to find a way to stay in Karpathos for more security. Lieutenant-Colonel Agnesi, as he claims, on October 20, 1943, was injured in the bombing of the ship in his right hand and remained hospitalized in Karpathos until January 30, 1944!
Lieutenant Enio Grimaldi, as he himself states, was ill, and the Director of the elementary schools, with the agreement of the political representative of the Italian Government, offered him work in typing various circulars which he sent to the schools of the other villages. (After the arrival of the Germans the Italian schools ceased to function. Grimaldi settled with his assistant Rosseli in a house in Aperi and stayed there until the British came on October 17, 1944 and took him to Egypt).
After the bombardment of the ship, the Germans ordered the Italians who had gathered in Pigadia to move to Aperi and Othos, they were walking heavily laden and mixed with Pigadiotes, they too were moving for more safety. They started from Pigadia and took them seven hours to reach Aperi because they were heavy loads.
After two or three weeks they were brought back to Pigadia and put in prisoner camps that they set up in Damatria, Kyra Panagia and Telegrafos. In the first two they lived in tents and in Telegrafos in huts that the prisoners made from the pines trees from the surrounding hills. They lived in miserable conditions until a ship was found to send them to Crete and at great risk.
They were saved
On the evening of October 23rd, a steamer left with 60 Italian soldiers and 10 officers among them Captains Mancuso and Di Sandro, Lieutenants Albertini, Scaramuggino, Basosi, Falciani, and when they got near Crete the steamer was stopped by an English submarine and forced to go to Africa, and were saved.
Runaways
Under these conditions, some Italians who had the courage found the only solution to escape to save themselves. A difficult decision, they were on an island isolated in the Karpathian sea surrounded by the Germans. Most found and put on civilian clothes and dispersed to the surrounding areas in stables and caves. Many went to central and northern Karpathos for more safety. For all the hatred the Karpathians felt against Fascist Italy, they were treated as petitioners in the ancient sense of the word. They hid them at the risk of their lives and fed them with the little food they had.
Alessandro Orofino
The Germans issued a proclamation notifying the escapees that those who did not surrender by a certain deadline would be executed on the spot as soon as they were caught. Most, due to the difficulty of survival and the risk of execution, surrender before the deadline. Alessandro Orofino, who did not surrender, was hiding in Lorous in Aperi and was arrested after treason. They executed him near the bridge of Volada and buried him in a pit that they made him dig himself.
Alberto Patruno
Lieutenant Alberto Patruno fled to Mesochori, where at first, he was protected by the police station master Prigadiere Michele. But when the Germans asked him to hand him over, he sent him to the spies and pretended that he escaped.
The Germans took ten hostages from Mesochori and Spoa and threatened to execute them if Patruno was not found dead or alive. The spies, to ward off the threat of the Germans and the discovery of their mission, found the only solution to kill Patruno and throw his body into a ravine. On the recommendation of Colonel Imbriani, the military doctor Cutulo, who performed the autopsy, “determined” that Patruno died of a heart attack.
Escapes with row boats
A group of 15-20 Italians, from those who went to Mesochori, decided to leave in a large rowboat from Kafkalos to Astakia and from there to the northern Dodecanese, which until then had not been occupied by the Germans. They started at night with the help of some locals, but due to bad weather they were forced to return the same night. The days passed and the weather did not change. The Italians despaired returned to Pigadia and surrendered.
On the night of September 27, three Italian soldiers set off from Tristomo in a small rowboat with a rudimentary sail and a steering oar bound for Kastelorizo. They were lost in the sea and ran out of water when a wave overturned the barrel of water they had with them. On the morning of October 7, they were found by an English destroyer which took them to Alexandria. They were first taken to the hospital to recover from the poisoning they got by drinking their own urine instead of water.
On the night of September 30, some marines serving in Orkili, together with an infantry captain, An airman and two soldiers took a rowboat and went to Tilos and then to Symi, which until then had not been captured by the Germans.
Sergio Gattulli f
On November 14, Sergio Gattulli escaped from Pigadia and fled to Saint George in Vatses, where he was hiding with the help of the Vasilarakis family in the trunk of an olive tree. After five months he was betrayed and forced to move to Othos where he hid in a hiding place, built for him in the basement of an uninhabited house. But later, again after betrayal, the Italian carabinieri, working for the Germans, came and arrested him.
In the meantime the war scene changed to the detriment of Germany and the Germans did not execute Sergio, but they sent him to Rhodes, and in September when the Germans began to withdraw from Karpathos they brought him back, where with the help of a German anti-Nazi he managed to escape. He was hiding again in Vatses until the Germans left and Karpathos was liberated.
Michele Memola
Second Lieutenant Michele Memola was one of the Italian escapees who went to Mesochori. Although the Germans had proclaimed him for 10,000 lire and were putting their lives at risk, the Mesochoritans offered him shelter and food as much as they could from the little food they had, which he supplemented with wild fruits and herbs. At first, they hid him in a pit and a cave and finally in a remote stable in the bay of Makris Gialos. In Mesochori he was known as the “Tenendaki”, because of his rank and his physical statue.
On February 17, 1944, increasingly hunted, he surrendered to the Italian police station master in Mesochori who handed him over to Lieutenant Stolzmann, he interrogated him and imprisoned him in Menetes. A few months later he was sent to a POW camp in Germany, from where he was liberated by the Allies and returned home on July 14, 1945.
Memola never forgot the people who helped him, with whom he corresponded frequently and twice, in 1968 and 1971, he visited Karpathos to thank them.
Later in 2017, his son Massimo Memola also visited Karpathos to meet and thank the descendants of the people who helped his father. At the same time, Massimo wrote a book entitled “IL TENENTAKI” recounting his father’s adventure, which the Karpathian Research Center included in the publications translated by Manolis Cassotis.
The following year, a memorial service was held at Panagia Vrysiani in Mesochori in memory of Michele Memola and those who helped him survive, followed by a ceremony in the church hall and the book presentation.
Transport of prisoners from Rhodes to Karpathos
After the landing of the Allies in Normandy, the scene of the war began to change dramatically against Germany and, among others, the Germans, in September 1944, decided to leave Karpathos and move to Rhodes. In the third of the four evacuation missions, they transported to Karpathos from Rhodes several dozen Italian prisoners who, for some time after Italy’s war with the Allies, surrendered or were captured by the Germans, until on October 17, 1944, the British came and transferred them to Egypt after the withdrawal of the Germans from Karpathos.
