Ελληνοαμερικανός «γκουρού» σκοπεύει να ζήσει μέχρι τα 120

Γράφει η Ξένια Γεωργιάδου *

Η ζωή είναι μικρή… μέχρι να την παρατείνεις». Αυτό είναι το μότο του δρα Πίτερ Διαμαντή, του ελληνικής καταγωγής μηχανικού, γιατρού, πρωτοπόρου επιχειρηματία στον τομέα της υγείας, της τεχνολογίας, του διαστήματος και της εκπαίδευσης, ενός από τους «50 σημαντικότερους ηγέτες του κόσμου», σύμφωνα με το Fortune, αλλά και συγγραφέα τεσσάρων μπεστ σέλερ βιβλίων των New York Times. Στην αγαπημένη του φράση ανατρέχει συχνά σε ομιλίες και συνεντεύξεις, ενώ είναι αυτή που «ανοίγει» και το τελευταίο του βιβλίο σε θέματα μακροζωίας και βελτίωσης της υγείας μας, με τίτλο Longevity: Your Practical Playbook on Sleep, Diet, Exercise, Mindset, Medications, and Not Dying from Something Stupid, που κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 2023.

Η γήρανση μπορεί να επιβραδυνθεί, ακόμα και να ανατραπεί, υποστηρίζει, και μας ικετεύει, όπως λέει, να υιοθετήσουμε κάποιες από τις πρακτικές του αλλά και να αναλογιστούμε τι θα κάναμε αν κερδίζαμε 30 επιπλέον χρόνια υγιούς ζωής. Ποιος είναι ο δικός σας στόχος; τον ρωτώ. «Στο παρελθόν ξεστόμιζα κάτι εξωπραγματικά νούμερα, τώρα θα πω 120 και, όταν φτάσω εκεί, θα το επαναδιαπραγματευτώ», μου λέει. 

Αφορμή για την κουβέντα μας είναι η ομιλία του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης την ερχόμενη Παρασκευή με τίτλο Η επανάσταση της μακροζωίας: Πώς οι ραγδαία αναπτυσσόμενες τεχνολογίες ξεκλειδώνουν το μυστικό της υγιέστερης, μακρύτερης ζωής. Αναρωτιέμαι τι είδους δίψα είναι αυτή που κινητοποιεί έναν επιχειρηματία και επιστήμονα να επενδύει κεφάλαια στην έρευνα τεχνικών μακροζωίας που αξιοποιούν εκθετικές τεχνολογίες –πολλές φορές δοκιμάζοντας αυτές τις πειραματικές μεθόδους και στον δικό του οργανισμό–, ενώ υποχρεώνει τον εαυτό του σε ένα εξαιρετικά πειθαρχημένο μοτίβο ζωής.

Επιτρέπει στον εαυτό του μόνο μισή κούπα καφέ νωρίς μέσα στη μέρα, δεν καταναλώνει ζάχαρη κι αν αισθανθεί την ανάγκη για κάτι γλυκό, θα φάει ένα κομματάκι μαύρη σοκολάτα (με περιεκτικότητα 75% σε κακάο), ενώ αρνείται αμέσως κάθε πρόταση για επιδόρπιο, ώστε να μην το δει και μπει σε πειρασμό. Ασκείται καθημερινά με διαφορετικά στιλ γυμναστικής, ώστε να αυξήσει τη μυϊκή του μάζα ή να βοηθήσει τον μεταβολισμό του, παίρνει πολλά και διαφορετικά συμπληρώματα και shakes πρωτεΐνης, αποφεύγει το κόκκινο κρέας, κάνει πολλούς προληπτικούς ελέγχους υγείας, μετράει καθημερινά τη γλυκόζη στο αίμα του, ώστε να ξέρει ποιες τροφές ευθύνονται για τις αυξημένες τιμές, υπόκειται σε διάφορες θεραπείες καθαρισμού και ανανέωσης του αίματός του.

Κοιμάται αυστηρά στις 9.30 για οκτώ ώρες και «ρίχνει» ρυθμούς μία ώρα νωρίτερα, χαμηλώνοντας τα φώτα και φορώντας ειδικά γυαλιά που μειώνουν ακόμα περισσότερο την ένταση του φωτός. Αποφεύγει οθόνες και αντ’ αυτών απολαμβάνει audio book επιστημονικής φαντασίας. Φροντίζει το τελευταίο γεύμα της ημέρας να σερβίρεται το αργότερο στις 7.30. Διαβάζω τον οδηγό των 30 σελίδων και νομίζω πως κρατώ στα χέρια μου στρατιωτικό κανονισμό.

Και τον βομβαρδίζω με ερωτήσεις: Δεν επισκέπτεστε ποτέ το ψυγείο σας στις δύο τη νύχτα; Δεν έχετε μείνει ποτέ ξάγρυπνος γιατί έχετε εκνευριστεί με κάποιον ή γιατί ενθουσιαστήκατε με μια ιδέα; Δεν παρεκκλίνετε ποτέ από το αυστηρό σας χρονοδιάγραμμα; «Τις προάλλες πέταξα 22 ώρες για Ινδία για μια ομιλία», λέει, «μια στο τόσο μπορεί να πάω σε ένα κάλεσμα που να με βγάλει εκτός προγράμματος. Με διευκολύνει, ωστόσο, το ότι είμαι ιδιαίτερα εύκολος στον ύπνο. Όταν είμαι στην Ελλάδα, για παράδειγμα, τα καλοκαίρια που το στιλ ζωής είναι διαφορετικό, θα αναπληρώσω τις χαμένες ώρες με μια μεσημεριανή σιέστα. Όμως, στο 90% των περιπτώσεων είμαι στο κρεβάτι μου την καθορισμένη ώρα, είναι πολύ σημαντικό να τηρείται η ρουτίνα του ύπνου». 

Επιτρέπει στον εαυτό του μόνο μισή κούπα καφέ νωρίς μέσα στη μέρα, δεν καταναλώνει ζάχαρη κι αν αισθανθεί την ανάγκη για κάτι γλυκό, θα φάει ένα κομματάκι μαύρη σοκολάτα. 

Εξηγεί πως είναι απαραίτητο για το reset του οργανισμού το σώμα να ξεκουράζεται συνεχόμενα για οκτώ ώρες στη σωστή θερμοκρασία, εκείνος μάλιστα έχει αγοράσει ένα στρώμα του οποίου η θερμοκρασία μειώνεται αυτόματα στη διάρκεια της νύχτας και αυξάνεται λίγο πριν χτυπήσει το ξυπνητήρι. Έχετε ξυπνήσει ποτέ με hangover; Επιτρέπετε στον εαυτό σας υπερβολές; Έχετε μεθύσει ποτέ; «Απέχω από το αλκοόλ σχεδόν ολοκληρωτικά, μπορεί να πιω ένα ποτό σε μια γιορτή. Η τελευταία φορά που μέθυσα, όμως, πρέπει να ήταν το 1991. Διηύθυνα τότε το International Space University και είχα συναντηθεί με τον Γκορμπατσόφ και μια ομάδα Ρώσων φοιτητών στο Στρασβούργο για να μιλήσουμε για το διάστημα. Ολοκληρώνοντας τις συζητήσεις, έβγαλαν μπροστά μας οκτώ μπουκάλια βότκα, ένα για τον καθένα μας. Θα έλεγα πως δεν ήμουν απλώς μεθυσμένος στο τέλος της εμπειρίας, είχα δηλητηριάσει το αίμα μου». 

Ελληνική οικογένεια

Παιδί μεταναστών από τη Λέσβο, ο Πίτερ Διαμαντής γεννήθηκε το 1961 στο Μπρονξ και έμαθε πολύ νωρίς από τον πατέρα του ότι σημασία στη ζωή έχει το κίνητρο, ο σκοπός. «Ο πατέρας μου δεν είχε φύγει ποτέ από το νησί του μέχρι τη στιγμή που χρειάστηκε να δώσει εξετάσεις για να εισαχθεί στην Ιατρική Σχολή και έπειτα βρέθηκε στη Νέα Υόρκη χωρίς να γνωρίζει τη γλώσσα και τα κατάφερε. Είχα το πρότυπο ενός ανθρώπου που δούλεψε σκληρά και άνθισε. Οι οικογενειακές αξίες που πήρα, αλλά και η ηθική της εργασίας που μου δίδαξε με το παράδειγμά του με διαμόρφωσαν και μου έδειξαν πως κανένα όνειρο δεν είναι πολύ μεγάλο».

Σε ηλικία οκτώ χρονών έδινε διαλέξεις για το διάστημα σε μέλη της οικογένειας και φίλους και το 1980, ενώ φοιτούσε στο δεύτερο έτος στο ΜΙΤ, φυσική και βιολογία, ίδρυσε μαζί με άλλους συμφοιτητές του έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό για την εξερεύνηση του διαστήματος. Συνέχισε με ιατρικές σπουδές στο Χάρβαρντ.

Στη διάρκεια των σπουδών του παρακολούθησε ένα ντοκιμαντέρ για μορφές μακρόβιας ζωής στους ωκεανούς, όπως τον καρχαρία της Γροιλανδίας που πιστεύεται ότι ζει έως και 500 χρόνια, θαλάσσιες χελώνες που υπερβαίνουν τα 150 χρόνια, φάλαινες που έχουν ξεπεράσει δύο αιώνες ζωής. «Αν μια σύνθετη μορφή ζωής μπορεί να ζήσει δύο αιώνες, τι θα μπορούσε να σημαίνει αυτό για εμάς;» Ιδρυτής και εκτελεστικός πρόεδρος του ιδρύματος ΧPRIZE, το οποίο ηγείται παγκοσμίως στον σχεδιασμό και στη διεξαγωγή διαγωνισμών κινήτρων μεγάλης κλίμακας, συνιδρυτής της Fountain Life, μιας πλατφόρμας που παρέχει προγνωστική, προληπτική, εξατομικευμένη και βασιζόμενη σε δεδομένα υγεία και συνιδρυτής της BOLD Capital Partners, ενός ταμείου επιχειρηματικών συμμετοχών (venture fund) με μισό δισεκατομμύριο δολάρια υπό διαχείριση, που επενδύει σε εκθετικές τεχνολογίες και εταιρείες μακροζωίας, κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να μας πείσει πως αυτό που κάποτε έμοιαζε με σενάριο επιστημονικής φαντασίας είναι γεγονός που στηρίζεται σε επιστημονικά δεδομένα και μελέτες.

Πόσο απέχει λοιπόν το όνειρο της μακροζωίας; Και με ποιους όρους θα πάρουμε τον χρόνο με το μέρος μας; Με εκπτώσεις στην ποιότητα ζωής μας; Πώς θα φτάσουμε έως εκεί; Σέρνοντας τα πόδια μας; «Μα όχι, φαντάζεστε να φτάναμε στα διακόσια μας ακμαίοι και ζωτικοί, αντί να υπομένουμε αυτή τη γρήγορη πτώση; Έχω επενδύσει 141 εκατομμύρια δολάρια για να προσφέρω κίνητρα σε ερευνητικές ομάδες σε όλο τον κόσμο που θα μας βοηθήσουν να διατηρήσουμε ένα καλό επίπεδο ζωής σε μεγαλύτερες ηλικίες, εστιάζοντας στο μυϊκό, γνωσιακό και ανοσοποιητικό σύστημα».

Μα η νεότητα δεν έχει να κάνει μόνο με την ευρωστία, την ελαστικότητα του δέρματος ή τη γρήγορη απορρόφηση της πληροφορίας, σχολιάζω. Οι αρνητικές σκέψεις, οι εμπειρίες και οι απογοητεύσεις «γράφουν» στον ψυχισμό μας, αυτά πρωτίστως μας προσθέτουν χρόνια. Γερνάμε όταν η ζωή μάς κόβει τη φόρα. «Συμφωνώ. Η κληρονομική προδιάθεση ευθύνεται σε ένα πολύ μικρό ποσοστό για την πορεία της υγείας μας. Ακόμα και ο τρόπος ζωής μας δεν έχει τόσο σημασία, όσο το πώς βλέπουμε τον κόσμο, αυτό είναι που μας χαρίζει ενέργεια. Σκεφτείτε πώς λειτουργούν τα νευρωνικά δίκτυα. Εκπαιδεύονται με παραδείγματα. 

»Τους δείχνεις την εικόνα μιας γάτας και έπειτα άλλης μιας, μαθαίνουν να αναγνωρίζουν μέσα από την πληροφορία που τους δίνεις. Ο εγκέφαλος αποτελείται από νευρωνικά δίκτυα, εκπαιδεύουμε το μυαλό μας με βάση αυτά που διαβάζουμε και ακούμε. Αν παρακολουθούμε διαρκώς δυσάρεστες ειδήσεις –πολέμους, πλημμύρες, δολοφονίες–, εκπαιδευόμαστε στην απαισιοδοξία, στον αρνητισμό. Στο επόμενο βιβλίο μου γράφω για τους επιτυχημένους ηγέτες του πλανήτη. Τι τους έφερε στην κορυφή; Ήταν τα χρήματα; Οι φίλοι; Το μέρος της Γης που γεννήθηκαν; Η τεχνολογία που είχαν στη διάθεσή τους; Ή μήπως η νοοτροπία τους; Ακόμα κι αν τους αφαιρούσες τα πάντα, η οπτική τους απέναντι στα πράγματα θα αρκούσε για να κατακτήσουν τα υπόλοιπα». 

Φίλοι γύρω του

Με διαβεβαιώνει ότι κάθε βράδυ πηγαίνει ευγνώμων για ύπνο για όσα έζησε και κάθε πρωί ξυπνάει με θετική διάθεση, ανυπόμονος για όλα όσα του επιφυλάσσει το μέλλον. Στον οδηγό αναφέρει πως έχει ιδιαίτερη σημασία να συναναστρέφεσαι στην καθημερινότητά σου τους σωστούς ανθρώπους και εκείνος περιστοιχίζεται από φίλους που μοιράζονται τα ίδια ιδανικά και την ίδια αισιοδοξία και που η σκέψη του ενός πυροδοτεί τη φαντασία του άλλου. Εμένα μάλλον δεν θα με έκανε παρέα, εξακολουθώ να πιστεύω ότι είναι ανήθικο να μιλάει κάποιος για παράταση της διάρκειας της ανθρώπινης ζωής όταν οι πόροι και οι αντοχές του πλανήτη εξαντλούνται. «Δεν είναι αλήθεια αυτό! Κάποτε σκοτώναμε φάλαινες για να χρησιμοποιήσουμε το λάδι τους ή τρυπούσαμε βουνά για να εξορύξουμε άνθρακα.

Η ηλιακή ενέργεια είναι 8.000 φορές περισσότερη από αυτήν που χρειάζεται το ανθρώπινο είδος για να επιβιώσει. Υπάρχει άφθονη ενέργεια, απλώς δεν είναι αξιοποιήσιμη. Το πρόβλημα είναι η υπογεννητικότητα και όχι ο υπερπληθυσμός. Μεγάλο μέρος της Ασίας, όλη η Βόρεια Αμερική και η Ευρώπη γερνάει. Όταν η Αφρική και η Ινδία θα γίνουν τεχνολογικά πιο ικανές, θα παρατηρήσουμε και εκεί μείωση στο ποσοστό γεννήσεων. Πώς θα διατηρήσουμε τη ζωτικότητα σε έναν πληθυσμό που γερνάει; Θα χρησιμοποιήσουμε ρομπότ και τεχνητή νοημοσύνη για να κάνει κάποιος άλλος τη δουλειά που αγαπάμε εμείς να κάνουμε;»

Επιμένω πως τα πράγματα παίρνουν αξία επειδή ξέρεις ότι δεν θα είναι τα ίδια για πάντα ή εκεί για πάντα. Δεν είναι ίσως υβριστικό να επιχειρούμε να διαταράξουμε τον κύκλο της ζωής; «Κάποτε οι γυναίκες έφερναν τα παιδιά τους στον κόσμο σε ηλικία 13 χρονών. Στα 26 τους ήταν πλέον γιαγιάδες και η ζωή τους τερμάτιζε γύρω στα 30. Αν θα έπρεπε να πάμε με αυτό το μοντέλο, δεν θα έπρεπε να μας αφήνουν να περνάμε στην τέταρτη δεκαετία της ζωής μας. Αλλά είναι μέρος της φύσης του ανθρώπου να βελτιώνεται, να ξεπερνά εμπόδια.

Κανείς δεν θα φανταζόταν ότι κάποτε θα πετούσαμε στους αιθέρες ή ότι θα επικοινωνούσαμε όπως επικοινωνούμε τώρα εμείς οι δύο. Μπορείς να συνεννοείσαι με ανθρώπους σε εννέα διαφορετικές ζώνες ώρας χωρίς το παραμικρό κόστος, χωρίς να πρέπει να σηκωθείς από τη θέση σου. Θεωρούμε δεδομένο ότι έχουμε αφήσει πίσω μας τους περιορισμούς που συνάντησαν οι πρόγονοί μας. Ωστόσο, αν οι παππούδες μας έβλεπαν τι έχουμε επιτύχει εμείς σήμερα, θα μας αντιμετώπιζαν σαν θεούς. Γιατί να θέσουμε τον πήχη τόσο χαμηλά στα 70 ή στα 80, όταν μπορούμε να φτάσουμε στα 120; Η Αγία Γραφή αναφέρει ότι οι άνθρωποι ζούσαν 800-900 χρόνια». 

Μυστικά καλύτερης ζωής

Το να διατηρήσεις ένα σώμα και έναν νου υγιή για περισσότερα χρόνια θα μπορούσε δυνητικά να βοηθήσει και ασθενείς με νόσο του Πάρκινσον ή Αλτσχάιμερ; «Πρόσφατα χρηματοδότησα ένα πρόγραμμα όπου 50 από τις καλύτερες εταιρείες και επιστήμονες παγκοσμίως αναφέρθηκαν στην πρόοδο που έχει σημειωθεί για τις εκφυλιστικές αυτές ασθένειες και πιστεύω ότι μέσα στα επόμενα χρόνια και σίγουρα μέχρι το 2030 θα μπορέσουμε να σταματήσουμε την εξέλιξη των νόσων αυτών, αλλά και να διορθώσουμε βλάβες που προκαλούν στον εγκέφαλο. Μία από αυτές, η Vaxxinity, μια εταιρεία βιοτεχνολογίας (στην οποία είναι συνιδρυτής και αντιπρόεδρος), θα είναι στο εξώφυλλο του Nature την επόμενη εβδομάδα με ένα εμβόλιο που μπορεί να προλάβει τη νόσο του Πάρκινσον. 

»Ωστόσο, θέλω να σταθώ λίγο στα νούμερα. Περίπου 50% των ανθρώπων θα εμφανίσει κάποια μορφή άνοιας μετά το 85ο έτος της ηλικίας τους, υπάρχει όμως και ένα 30% που δεν εμφανίζουν κανένα γνωστικό έλλειμμα μετά τα 100 τους χρόνια. Η σκέψη τους είναι τόσο οξυμμένη όσο και όταν ήταν νέοι. Δεν είναι καθαρή τύχη ή σύμπτωση αυτό, υπάρχουν λόγοι που σχετίζονται με τη βιολογία και τώρα διανύουμε τη δεκαετία που έχουμε τα εργαλεία για να κατανοήσουμε γιατί συμβαίνει αυτό. Η κατανόηση είναι το πρώτο βήμα ώστε να επέμβεις και να διορθώσεις στη συνέχεια. Είμαστε σε πολύ πιο πλεονεκτική θέση σήμερα σε σχέση με δέκα, είκοσι χρόνια νωρίτερα. Είμαστε εξοπλισμένοι με την κατάλληλη γνώση για να προσφέρουμε απαντήσεις». 

Σκέφτομαι πως είναι από τους ανθρώπους που έχει ταυτίσει το όνομά του με το μέλλον όσο λίγοι. Του θυμίζω, ωστόσο, ότι στη συζήτηση που θα έχει στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με την πρόεδρο και διευθύνουσα σύμβουλο του μουσείου, Σάντρα Μαρινοπούλου, θα κληθεί να εντοπίσει ή να σχολιάσει και τις ομοιότητες της αρχαιότητας με τη σύγχρονη επιστήμη σε θέματα υγείας και μακροζωίας. «Νομίζω πως οι αρχαίοι γνώριζαν ότι η υγεία είναι ο πραγματικός πλούτος και προσπαθούσαν να βρουν τρόπους να παραμείνουν υγιείς και να επιμηκύνουν τον χρόνο ζωής τους. Η μακροζωία ήταν πάντα ζητούμενο.

Υπάρχουν επίσης πολλοί φυσικοί τρόποι για να κερδίσεις χρόνια, και ο τρόπος ζωής στην Ελλάδα βοηθά ιδιαίτερα σε αυτό. Έχετε ένα πλεονέκτημα σε σχέση με άλλα σημεία του κόσμου, το βλέπω συγκρίνοντας τη δική μου ζωή με αυτήν της της αδελφής μου, Μαρκέλλας, γιατρού επίσης, που ζει στη Θεσσαλονίκη. Όμως, πέρα από τη φύση και τον υγιεινό τρόπο ζωής, αυτό που εγώ βρίσκω συναρπαστικό είναι το ότι η τεχνολογία μπορεί να μας πάει ένα βήμα παρακάτω».

Μακροζωία και ανισότητα

Όλες αυτές οι τεχνολογίες, όμως, μήπως απευθύνονται σε λίγους και τελικά θα οξύνουν ακόμα περισσότερο τις κοινωνικές ανισότητες και την πρόσβαση σε υψηλού επιπέδου υπηρεσίες υγείας;

«Η επιδίωξη της μακροζωίας θα επιφέρει ισότητα. Θα ισχύσει ό,τι ίσχυσε και σε άλλους τομείς της τεχνολογίας, όπως οι ταχύτεροι υπολογιστές ή η πρόσβαση σε συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Η ΤΝ αυτή τη στιγμή είναι διαθέσιμη στον καθένα δωρεάν μέσα από ένα smartphone. Είναι τρελό, σωστά; Η αλήθεια είναι πως και τα 8 δισεκατομμύρια στον πλανήτη έχουμε την ίδια βιολογία· για να μας αφορά όμως όλους, πρέπει επενδυτικά να υποστηρίξουμε τις καινοτομίες στον τομέα της υγείας.

Όταν κάτι δεν είναι επιτυχημένο, είναι ακριβό, αν έχει απήχηση, θα τραβήξει το ενδιαφέρον των επιχειρήσεων και της βιομηχανίας και αρχικά θα επωφεληθεί από αυτή τη νέα τεχνολογία ή την ιατρική ανακάλυψη μια μικρή μερίδα κόσμου, αργότερα όμως θα γίνει κοινό κτήμα όλων. Αυτή τη στιγμή οι υπηρεσίες υγείας παγκοσμίως είναι πολύ ακριβές και μη αποδοτικές. Το σύστημα υγείας που διαθέτουμε, που μόνο στη θεωρία είναι περίθαλψης και φροντίδας, είναι ένα άρρωστο σύστημα που θα έπρεπε να απορριφθεί και να επανασχεδιαστεί». 

«Αγαπώ τη ζωή και πλέον είμαστε σε ένα σημείο όπου για κάθε χρόνο που είμαστε ζωντανοί η επιστήμη μάς εξασφαλίζει έναν ακόμα».

Τελικά, όμως, γιατί τον εξιτάρει τόσο σε προσωπικό επίπεδο να υπερβεί τα ανθρώπινα όρια; «Είναι η πιο συναρπαστική στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία για να είναι κανείς ζωντανός. Θα ήθελα να απομακρυνθώ από την ακτίνα της Γης, ίσως να πατήσω ο ίδιος το πόδι μου στο φεγγάρι. Αγαπώ τη ζωή και πλέον είμαστε σε ένα σημείο όπου για κάθε χρόνο που είμαστε ζωντανοί η επιστήμη μάς εξασφαλίζει έναν ακόμα. Θέλω να διατηρήσω μια καλή φυσική κατάσταση και να δω και να ζήσω όσα περισσότερα μπορώ. Είμαι 63 ετών και έχω δύο 13χρονα αγόρια, θέλω να τα δω να μεγαλώνουν, να γνωρίσω τα εγγόνια μου αλλά και τα δικά τους εγγόνια. Θα ήθελα να δω με τα μάτια μου πού θα πάει η ανθρωπότητα».Unmute

Remaining Time -0:00Fullscreen

Η ομιλία του Πίτερ Διαμαντή θα πραγματοποιηθεί στις 27/9 στις 7 μ.μ., στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Νεοφύτου Δούκα 4. Η εκδήλωση απευθύνεται στους Φίλους του Μουσείου, ενώ η ομιλία θα είναι διαθέσιμη στο cycladic.gr από το Σάββατο 5/10. 

Πηγή: https://www.kathimerini.gr/k/k-magazine/