Μια Κυριακή στην εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας στην Νέα Υόρκη έτυχε, μετά την θεία Λειτουργία στο χολ της εκκλησίας όπου προσφερόταν ο καφές, να καθίσω στο ίδιο τραπέζι με τον ιεροψάλτη. Η γυναίκα του, που καθόταν απέναντι μου, φορούσε ένα χρυσό σταυρό που μου έκαμε εντύπωση και της είπα: «Κυρία Μαρίκα πολύ ωραίος ο σταυρός σας», για να πάρω την απάντηση: «Ό,τι απέμεινε από τη Μικρασιατική Καταστροφή», και στην συνέχεια μου εξήγησε ότι, όταν η μητέρα της την έβαλε σε μια βάρκα στο λιμάνι της Σμύρνης για να φύγει με το φορεματάκι που φορούσε, της κρέμασε στο λαιμό της τον σταυρό να την προστατεύει όπου κι αν πήγαινε.
Οι πρώτοι Έλληνες μετανάστες ερχόμενοι στην Αμερική, εκτός από την εθνική συνείδηση και την γλώσσα τους έφερναν μαζί τους και την πίστη τους. Μια από τις πρώτες προσπάθειες των μεταναστών ήταν να κτίσουν εκκλησίες, να φέρουν Έλληνες κληρικούς, και μέσα σ’ αυτές να διασωθούν και γαλβανιστούν τα τρία αυτά συστατικά της ταυτότητας τους για να μεταδοθούν στις επόμενες γενεές.
Η εκκλησία αποτελούσε τον πιο ισχυρό δεσμό με την πατρίδα που άφησαν πίσω τους. Τα λατρευτικά δρώμενα τους ήταν οικεία και τελούνταν στην γλώσσα τους. Οι εκκλησίες αποτελούσαν και κοινωνικά κέντρα στα οποία συναντούσαν ανθρώπους του τόπου τους, να μιλήσουν στην γλώσσα τους, να συνεορτάσουν κοινά έθιμα, να αναπολήσουν και νοσταλγήσουν το χωριό τους.
Στην αρχή, στις πόλεις που υπήρχαν αξιόλογες Ελληνικές παροικίες, οι μετανάστες ίδρυσαν εκκλησίες όπου κάθε Κυριακή γίνονταν λειτουργίες, γιορτές και άλλες ιεροτελεστίες. Απ’ αυτές τις πόλεις ορισμένοι ιερείς πήγαιναν στις πιο μικρές Ελληνικές παροικίες για να κάμουν γάμους, βαπτίσεις, κηδείες, ακόμη και λειτουργίες μέσα σε αίθουσες εστιατορίων και καφενείων, και όπως διηγείται η Ζωή Σταματάκη: «Επειδή δεν υπήρχε ελληνική εκκλησία στο Richland WV όπου μέναμε, η μάνα μου μας έπαιρνε κάθε Κυριακή στο Ohio όπου υπήρχε μια μικρή ελληνική εκκλησία. Περπατούσαμε τρία μίλια πάνω από ένα γεφύρι για να πάμε στην άλλη όχθη του ποταμού».
Όταν σε μια παροικία συγκεντρώνονταν αρκετές οικογένειες, οι πιο δραστήριοι δημιουργούσαν σύλλογο, εύρισκαν μέλη και εξασφάλιζαν δωρεές και υποσχέσεις. Αυτός ο πυρήνας αποτελούσε τη θρησκευτική κοινότητα που προσπαθούσε να κτίσει εκκλησία και να βρει παπά. Πολλές φορές ένα από τα μέλη πρότεινε ως ιερέα κάποιο συγγενή ή φίλο του από το χωριό του, ή από άλλο χωριό της Ελλάδας που του σύστησε κάποιος φίλος ή γνωστός του.
Οι «Κοινότητες» αναγνωρίζονταν από την πολιτεία ως θρησκευτικές οργανώσεις και διοικούνταν από το Κοινοτικό Συμβούλιο που προσλάμβανε και απέλυε ιερείς και νεωκόρους και αργότερα δασκάλους. Η κατάσταση άλλαξε με την δημιουργία της Αρχιεπισκοπής που έδωσε μεγαλύτερη δύναμη στον κλήρο.
Διχόνοια
Οι μετανάστες, ερχόμενοι στην Αμερική, «κουβάλησαν» μαζί τους τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και κομματικές διαμάχες, χωρισμένοι σε Βασιλικούς και Βενιζελικούς. Η πολιτική διχόνοια εισχώρησε και στις εκκλησίες. Στο Brooklyn της Νέας Υόρκης ιδρύθηκε η Βασιλική εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου προς τιμήν του Βασιλιά Κωνσταντίνου, και στο Manhattan η Βενιζελική εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου προς τιμήν του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στις 2 Μαΐου 1918 όταν ο Άγιος Κωνσταντίνος απέλυσε τον Βενιζελικό ιερέα του την ίδια μέρα τον προσέλαβε ο Άγιος Ελευθέριος. Οι Δωδεκανήσιοι, που είχαν συγκεντρωμένο το ενδιαφέρον τους στην απελευθέρωση των νησιών τους, έμειναν μακριά απ’ αυτή την διαμάχη.
Θρησκευτικές γιορτές
Η συμμετοχή στις θρησκευτικές γιορτές αποτελούσε σημαντική κοινωνική διέξοδο. Στις γυναίκες δινόταν η ευκαιρία να εκκλησιάζονται, ενώ οι άνδρες προτιμούσαν το μεροκάματο. Οι ονομαστικές γιορτές πρόσφεραν άλλη ευκαιρία για εορτασμό και κοινωνική επαφή. Συγγενείς και φίλοι επισκέπτονταν τους εορτάζοντες για να τους ευχηθούν και να συμμεριστούν την χαρά της γιορτής τους απολαμβάνοντας το φαγοπότι, τους χορούς και τα τραγούδια.
Τα Χριστούγεννα ήταν η κυρίως θρησκευτική γιορτή κατά την οποία ανταλλάσσονταν ευχές, ψάλλονταν κάλαντα στα σπίτια και στις εκκλησίες η ακολουθία της Θείας γέννησης. Αντίθετα ο καινούργιος χρόνος, με τη γιορτή του Αγίου Βασιλείου, προσφερόταν για ανταλλαγή δώρων, διασκέδαση και το κόψιμο της Βασιλόπιτας. Τα παιδιά επισκέπτονταν τα σπίτια και τα καφενεία ψάλλοντας τον «Άγιο Βασίλη».
Το Πάσχα, η σπουδαιότερη γιορτή της Ελληνικής Ορθοδοξίας, άρχιζε την Κυριακή των Βαΐων με τα βάγια και την καθιερωμένη λειτουργία. Πολύς κόσμος παρακολουθούσε τα θρησκευτικά δρώμενα της Μεγάλης Εβδομάδας με αποκορύφωμα τη Μεγάλη Παρασκευή που γέμιζαν οι εκκλησίες, κι ήταν η μόνη μέρα του χρόνου που όλοι εκκλησιάζονταν. Οι Ελληνικές επιχειρήσεις συμμετείχαν στο Θείο πένθος «ντυμένες» στα μαύρα και μοβ. Η περιφορά του Επιταφίου γινόταν γύρω από την εκκλησία και μέσα στους δρόμους. Ο παπάς, περιστοιχισμένος από τους ψάλτες, λιβάνιζε και ράντιζε τους προσκυνητές που συμμετείχαν στην περιφορά κρατώντας αναμμένα κεριά. Τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου προς την Κυριακή ήταν το αποκορύφωμα της γιορτής με την Ανάσταση, το «Χριστός Ανέστη» και τα βεγγαλικά. Ο κόσμος επέστρεφε στα σπίτια του με το Άγιο φως για να φάει τον πατσά, και την άλλη μέρα το γεμιστό αρνί, τις τούρτες και τα κόκκινα αυγά.
Τα Σχολεία
Όταν συγκεντρώνονταν αρκετές οικογένειες σε μια συνοικία, η Κοινότητα ανελάμβανε να διδάξει Ελληνικά στην νέα γενιά με δάσκαλο συνήθως τον παπά. Παιδιά διαφόρων ηλικιών μαζεύονταν στο υπόγειο της εκκλησίας. Τα μαθήματα άρχιζαν μετά από το δημόσιο σχολείο αργά το απόγευμα μέχρι ενωρίς το βράδυ. Τα βράδια, η ίδια αίθουσα μετατρεπόταν σε καφενείο. Τα παιδιά προσπαθούσαν να μάθουν την γλώσσα μας, να ενστερνιστούν τις αξίες του πολιτισμού μας, να μάθουν και ν’ αγαπήσουν τις παραδόσεις και τα έθιμα μας, και τελικά να διαμορφώσουν στέρεη εθνική συνείδηση και ταυτότητα.
Ως προς τις εκκλησίες, άλλαξαν κι αυτές ακολουθώντας την οικονομική αλλαγή που σημειωνόταν στους μετανάστες: Οι θρησκευτικές συναθροίσεις σε αποθήκες και «αίθουσες» αποτέλεσαν παρελθόν, τώρα ο εκκλησιασμός γινόταν σε ωραίους ναούς που κτίζονταν στις συνοικίες και στα προάστια όπου μετακόμισαν οι απόγονοι των μεταναστών. Παράλληλα κτίστηκαν ευπρεπείς αίθουσες διδασκαλίας και καλύφθηκαν οι μισθοί δασκάλων με επιστημονική και παιδαγωγική επάρκεια. Μέχρι τότε ιερείς ή φοιτητές κάλυπταν την ελληνική εκπαίδευση των Ελληνόπουλων προσφέροντας, στο μέτρο πάντα των δυνατοτήτων τους, πολύτιμη υπηρεσία.
Η κάθε Κοινότητα αποτελεί νησίδα Ορθοδοξίας μέσα στο πολυφυλετικό και πολυθρησκευτικό μωσαϊκό της Αμερικής. Σε κάθε Κοινότητα δρουν οργανώσεις που φροντίζουν για τα παιδιά, τους νέους, τους ηλικιωμένους, τους φτωχούς και τους ταλαιπωρημένους. Λειτουργεί κατηχητικό και Ελληνικό απογευματινό σχολείο και, σε ορισμένες κοινότητες, ημερήσιο Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο.
Οι Δωδεκανήσιοι
Από την αρχή οι Δωδεκανήσιοι συμμετείχαν στην εξέλιξη και πρόοδο της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αμερική. Η Αγία Τριάδα είναι η πρώτη Ελληνική Ορθόδοξη εκκλησία της Αμερικής που ιδρύθηκε το 1864 στη Νέα Ορλεάνη. Σ’ αυτήν την εκκλησιαστική κοινότητα υπηρέτησε ως πρόεδρος ο Καρπάθιος Ιωάννης Λειβαδιώτης που έφτασε στην Νέα Ορλεάνη το 1874. Στη συνέχεια πολλοί Δωδεκανήσιοι βοήθησαν οικονομικά στο κτίσιμο των Ελληνορθόδοξων εκκλησιών, στην οργάνωση και διοίκηση των κοινοτήτων.
Το 1907, με την μεγάλη συμβολή Καλυμνίων, Συμιακών και Χαλκητών κτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Tarpon Springs FL, και στην ίδια πόλη έκτισαν το παρεκκλήσι του Ταξιάρχη Μιχαήλ. Ροδίτες και Καρπάθιοι έκτισαν την εκκλησία των Αγίων Πάντων στο Canonsburg PA, και Καρπάθιοι την εκκλησία της Αγίας Σοφίας στο Winter Haven FL.
Oι περισσότεροι ομογενείς του Campbell OH ήταν Καλύμνιοι και Συμιακοί που εκκλησιάζονταν στο γειτονικό Youngstown πηγαίνοντας με λεωφορείο. Το βράδυ της Ανάστασης όταν το λεωφορείο γύριζε στο Campbell έμοιαζε με φωταγωγημένο πλοίο, οι πιστοί κρατούσαν αναμμένες τις λαμπάδες τους για να πάρουν στο σπίτι τους το Άγιο φως. Αργότερα έκτισαν στο Campbell την εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.
Σε πολλές εκκλησίες της Νέας Υόρκης και του New Jersey ήταν και είναι αισθητή η παρουσία των Δωδεκανησίων όπως στον Άγιο Ελευθέριο στο Manhattan, στον Άγιο Δημήτριο στην Αστόρια, στον Άγιο Δημήτριο στο Union NJ, στον Άγιο Γεώργιο στο Clifton NJ και στον Άγιο Αθανάσιο στο Paramus NJ. Στο campus του State University of Connecticut στο Storrs, Mansfield CN, ο Ροδιακός σύλλογος «Παιδεία» έκτισε το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών.
Επίσης, πολλοί Δωδεκανήσιοι δίδαξαν και άλλοι με πολλούς τρόπους βοήθησαν στην δημιουργία και συντήρηση των Ελληνικών σχολείων. Σημαντική υπήρξε η προσφορά των Νισυρίων αειμνήστου Νίκου Ανδριώτη και Δημοσθένη Τριανταφύλλου στην δημιουργία του Γυμνασίου και Λυκείου του Αγίου Δημητρίου στην Αστόρια.
Εκτός από τις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες της Αμερικής οι Δωδεκανήσιοι έκτισαν εκκλησίες: οι Καστελοριζιοί του Αγίου Νικολάου στην Βραζιλία και οι Συμιακοί του Πανορμίτη στην Αργεντινή, που είναι η πρώτη Ελληνορθόδοξη εκκλησία στην Νότιο Αμερική, οι Καλύμνιοι του Ευαγγελισμού στις Bahamas όπου ο Καλυμνιακής καταγωγής ιερέας Θεοφάνη Κολυβάς υπηρέτησε για πολλά χρόνια. Σημαντική είναι και η προσφορά των Δωδεκανησίων στις εκκλησίες του Καναδά όπου ο πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Χαλκιάς από την Κάρπαθο υπηρέτησε για πολλά χρόνια στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας στο Montreal.
Κληρικοί
Σε δεκάδες ανέρχονται οι Δωδεκανήσιοι κληρικοί της Αμερικής που υπηρέτησαν και υπηρετούν την Ελληνορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής. Στην πρώτη θέση βρίσκονται ο Ροδιακής καταγωγής πρώην Αρχιεπίσκοπος Αμερικής Σπυρίδων, ο Καλυμνιακής καταγωγής πρώην Μητροπολίτης New Jersey Ευάγγελος Κουρούνης και ο Ροδιακής καταγωγής νυν Μητροπολίτης New Jersey Απόστολος Κουφαλάκης. Μεταξύ των πρώτων Δωδεκανησίων ιερέων συγκαταλέγεται Θεόφιλος Καραφύλης από την Κάλυμνο που για δεκαετίες υπηρέτησε στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Tarpon Springs.
Dodecanese Churches and Clergy in America
By Manolis Cassotis
One Sunday, at the church of Saint Barbara in New York after the Divine Liturgy in the hall of the church where coffee was served, I happened to sit at the same table with the church cantor. His wife who was sitting across from me was wearing a gold cross that impressed me and I said to her: “Mrs. Marika, your cross is very beautiful”, to get the answer: “What is left of the Asia Minor Catastrophe”, and then she explained that when her mother put her on a boat in the port of Smyrna to leave with the only dress she was wearing, she hung the cross around her neck to protect her wherever she went.
The first Greek immigrants coming to America, in addition to their national consciousness and their language, brought with them their faith. One of the first immigrants’ efforts was to build churches and bring Greek clergy, and in them to save and galvanize these three components of their identity and to be transmitted to the next generations.
The church was the strongest link with the homeland left behind. Religious events were familiar held in their language. The churches were also social centers where they met people from their place of origin, to speak in their language, to celebrate common customs, and to reminisce their village.
At the beginning, in the cities where there were significant Greek communities, the immigrants founded churches where services, celebrations and other rites were held every Sunday. From these cities some priests went to the smaller Greek communities to perform weddings, baptisms, funerals, and even services in the halls of restaurants and cafes, and as Zoe Stamataki recounts: “Because there was no Greek church in Richland WV, where we lived, my mother took us every Sunday to Ohio, where there was a small Greek church. We walked three miles over a bridge to get to the other side of the river.“
When several immigrant families gathered in a community, the most active formed an association, found members and secured donations and promises. This core was the religious community which was trying to build a church and find a priest. Many times, one of its members proposed as priest a relative or friend of his from his village or from another village in Greece, introduced to him by a friend or acquaintance.
The associations were recognized by the state and governed as religious organizations. The Association’s Council hired and fired priests and helpers, and later teachers. The situation changed with the creation of the Archdiocese, which gave greater power to the clergy.
Discord
The immigrants, coming to America, “carried” with them their political beliefs and party strife divided into Royalists and Venizelists. Political discord entered the churches as well. In Brooklyn, New York, the Royal Church of St. Constantine was founded in honor of King Constantine and in Manhattan the Venizelist Church of St. Eleftherios in honor of Eleftherios Venizelos. On May 2, 1918, when Saint Constantine fired its Venizelist priest, Saint Eleftherios hired him the same day. The Dodecanese, who were focused on the liberation of their islands, stayed away from these controversies.
Religious holydays
Participation in religious festivals was an important social outlet. Women were given the opportunity to attend church, while men preferred the daily wage. Name day celebrations offered another opportunity for social contact. Relatives and friends visited the celebrants to wish them well and share the joy of their celebration, enjoying the food, dances and songs.
Christmas was the main religious holiday, during which wishes were exchanged, carols were sung in homes, and in churches the procession of the Divine birth. On the contrary, the new year, with the feast of Saint Basil, was offered for the exchange of gifts, entertainment and the cutting of the Vasilopita. The children visited houses and cafes singing “Santa Claus”.
Easter, the most important holiday of Greek Orthodoxy, began on Palm Sunday with the palms and the established liturgy. Many people attended the religious events of Holy Week culminating on Good Friday when the churches were full, and it was the only day of the year when everyone went to church. Greek enterprises participated in the Divine mourning, “decorated” in black and purple. The procession of the Epitaph took place around the church and in the streets. The priest, surrounded by chanters, incensed, and sprinkled the pilgrims who took part in the procession holding lighted candles. The midnight of Holy Saturday to Sunday was the climax of the celebration with the Resurrection, “Christ is Risen” and sparklers. People returned to their homes with the Holy light, to eat “patsa” (tripe), and the next day the stuffed lamb, cakes and red eggs.
The schools
When several families gathered in a district, the Community undertook to teach Greek to the new generation with the priest, usually, as the teacher. Children of various ages gathered in the basement of the church. Classes started after public school, late afternoon until early evening. At night the same hall was turned into a cafe. The children were trying to learn the Greek language, embrace the values of our culture, learn and love our traditions and customs, and finally form a solid national consciousness and identity.
As for the churches, they also changed following the economic conditions that occurred among the immigrants: Religious gatherings in warehouses and halls were a thing of the past, now the congregation took place in beautiful churches that were built in the districts and suburbs where the descendants of the immigrants moved. At the same time, decent classrooms were built and the salaries of teachers with scientific and pedagogical competence were covered. Until then the priests and college students covered the Greek education, and to the best of their ability offered a valuable service.
Each Community is an island of Orthodoxy within the multiracial and multireligious mosaic of America. In every community there are organizations that take care of children, young people, the elderly, the poor and the afflicted. It operates a catechetical and Greek evening school and, in some communities, daily Elementary, Middle and High School.
The Dodecanese
From the beginning the Dodecanese participated in the development and progress of the Greek Orthodox Church in America. Holy Trinity is the first Greek Orthodox church in America, founded in 1864 in New Orleans. In this ecclesiastical community, the Karpathian John Livadiotis, who arrived in New Orleans in 1874, served as president. Afterwards, many Dodecanese helped financially in the building of Greek Orthodox churches and in the organization and management of the communities.
In 1907, with the great contribution of Kalymnians, Symians and Chalkians, the church of Saint Nicholas was built in Tarpon Springs FL, and later in the same town they built the chapel of Taxiarches Michael. Rhodians and Karpathians built the All-Saints’ Church in Canonsburg PA, and Karpathians built the St. Sophia’s Church in Winter Haven FL.
Most Greeks of Campbell OH were Kalymnians and Symians who attended church in nearby Youngstown commuting going by bus. On Easter night, when the bus returned to Campbell it looked like an illuminated ship; the faithful kept their candles lit to take home the Holy Light. Later they built the church of Archangel Michael in Campbell.
Many churches in New York and New Jersey had and have a significant Dodecanese presence such as St Eleutherius in Manhattan, St. Demetrius in Astoria, St. Demetrius in Union NJ, St. George in Clifton NJ, and St. Athanasius in Paramus NJ. On the campus of the State University of Connecticut in Storrs, Mansfield CN, the Rhodian association “Paideia” built the Chapel of the Three Hierarchs.
Also, many Dodecanesians taught, and others in many ways helped in the creation and maintenance of Greek schools. The contribution of the Nisyrians, the late Nick Andriotis and Demosthenes Triantaphyllou, for the creation of the Gymnasium and Lyceum of Saint Dimitrius in Astoria was significant.
In addition to the United States and in other American countries the Dodecanese built churches: the Kastelorizians built Saint Nicholas in Brazil, the Symians Panormitis in Argentina, which is the first Greek Orthodox in South America, and the Kalymnians the Annunciation in the Bahamas where priest Theofanis Kolyvas of Kalymnian origin served for many years. Also significant is the contribution of the Dodecanese to the churches of Canada where the Protopresbyter Konstantine Chalkias from Karpathos served for many years in the church of the Holy Trinity in Montreal.
Clergy
There are dozens of Dodecanese clergy in America who have served and are serving the Greek Orthodox Church. In the first place are the former Archbishop of America Spyridon of Rhodian origin, the former Metropolitan of New Jersey of Kalymnian origin Evangelos Kourounis and the current Metropolitan of New Jersey of Rhodian origin Apostolos Koufalakis. Among the first Dodecanese priests is Theophilos Karafylis from Kalymnos who for decades served at the church of Saint Nicholas in Tarpon Springs.
