Στα πρώτα χρόνια της Ελληνικής μετανάστευσης στην Αμερική, το καφενείο ήταν ο πιο ενδεδειγμένος χώρος επικοινωνίας και συναναστροφής. Οι νεοφερμένοι από την Ελλάδα πήγαιναν στο καφενείο για να συναντήσουν γνωστούς, να βρουν διευθύνσεις, να πάρουν πληροφορίες για δουλειά και να πνίξουν τους καημούς της ξενιτιάς. «Θα σε δω στο καφενείο», «πήγα στο καφενείο» ή το «άκουσα στο καφενείο», ήταν εκφράσεις της καθημερινότητάς τους.
Καινούργιο καφενείο άνοιγε μόλις αρκετοί Έλληνες εγκαθίσταντο σε κάποια γειτονιά και εμφανιζόταν κάποιος δραστήριος συμπατριώτης μας για να το επιχειρήσει. Άλλωστε, δεν χρειάζονταν μεγάλα κεφάλαια για να ανοίξεις καφενείο: ενοικίαζε ένα μαγαζί, αγόραζε μερικά τραπέζια και καρέκλες, αρκετά κιλά καφέ, μια δωδεκάδα τράπουλες και το καφενείο γινόταν πραγματικότητα. Στους τοίχους ο καφετζής κρεμούσε τα πορτρέτα των αγαπημένων του Ελλήνων ηρώων και πολιτικών, σκηνές από νικηφόρες μάχες και ναυμαχίες των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων, σύγχρονων Ελλήνων αθλητών, την Ακρόπολη με τον Παρθενώνα και τοπία από το χωριό ή το νησί του. Στο πίσω μέρος του καφενείου βρισκόταν η κουζίνα, όπου ο καφετζής έφτιαχνε τον καφέ, μαγείρευε τα Ελληνικά φαγητά και αποθήκευε πιοτά και αναψυκτικά.
Το καφενείο ήταν το κοινωνικό κέντρο της γειτονιάς, όπου οι άνδρες σύχναζαν μετά την δουλειά τους τις καθημερινές, και τα Σαββατοκύριακα. Έπιναν τούρκικο καφέ, έπαιζαν χαρτιά και εμπλέκονταν σε ατελείωτες πολιτικές συζητήσεις. Εδώ συγκεντρώνονταν Έλληνες απ’ όλες τις κοινωνικές τάξεις: ανθρακωρύχοι, εργάτες εργοστασίων, υπάλληλοι ξενοδοχείων και εστιατορίων, επιστήμονες, καταστηματάρχες, άνεργοι, εργατοπατέρες, ταραχοποιοί, ερασιτέχνες φιλόσοφοι, κουτσομπόληδες, χαρτοπαίκτες και μερικοί αμέτοχοι θεατές, που έπιναν τον καφέ τους και διασκέδαζαν με αυτά που έβλεπαν και άκουγαν.
Ο αέρας μέσα στο καφενείο ήταν αποπνικτικός, από τα σύννεφα του καπνού τσιγάρων και πούρων. Μέσα στην καταχνιά, μόλις ξεχώριζες θαμπές σιλουέτες να παίζουν χαρτιά και άκουγες δυνατές φωνές μελλοντικών πολιτικών ανδρών, να συζητούν και να ’χουν άποψη και λύση (πάντα «σωστή») για όλα ανεξαιρέτως τα ζητήματα. Παντογνώστες! Δεν υπήρχε θέμα που δεν ήταν ειδικοί.
Όλα τα Ευρωπαϊκά προβλήματα τα έλυναν στο λεπτό, και όταν συζητούσαν Ελληνικά πολιτικά θέματα, ήταν ακαταμάχητοι. Πάνω στο μαρμάρινο τραπέζι έβλεπες στρατηγικά διαγράμματα με μεραρχίες και στρατιές, με φανταστικές προελάσεις και υποχωρήσεις. Άρχιζαν με διαφωνίες για να τελειώσουν με ανακωχές και αμνηστίες. Λίγοι άκουγαν και πολλοί μιλούσαν σαν να επρόκειτο να εκραγούν αν δεν έλεγε ο καθένας τη γνώμη του. Για τον ανίδεο, αυτές οι συζητήσεις έμοιαζαν με καυγάδες. Όλα με λόγια χωρίς γροθιές, εκτός από χτυπήματα πάνω στο τραπέζι.
Τα τραπέζια ήταν γεμάτα χαρτοπαίκτες απορροφημένους στο παιχνίδι τους. Συνήθως με φωνές, πολλά αναφωνήματα και αμφισβητήσεις, θριαμβευτικές ιαχές από τους νικητές και αμφισβητήσεις από τους χαμένους. Όταν κουράζονταν από τα χαρτιά, κάποιοι έφερναν την λύρα και το λαούτο. Με τις πρώτες δοξαριές, μερικοί σηκώνονταν και ένωναν τα χέρια τους. Τα τραπέζια πρόσχωνονταν στην άκρη και με τις ενθαρρύνσεις και προτροπές των άλλων, οι χορευτές ξεκινούσαν τον χορό. Κατά διαστήματα ο κάβος έκανε μερικά τσαλίμια τα οποία ανταμείβονταν με παλαμάκια και κεράσματα στην υγεία των χορευτών.
Καραγκιόζης
Ο Καραγκιόζης ήταν άλλος τρόπος διασκέδασης, που πρόσφεραν ορισμένα καφενεία. Μεταξύ των μεταναστών υπήρχαν και καραγκιοζοπαίχτες, που έβρισκαν πιο εύκολη την παλιά τους τέχνη από την δουλειά στα ανθρακωρυχεία και στα εργοστάσια. Περιόδευαν από πόλη σε πόλη και σε μια άκρη του καφενείου έστηναν μια πρόχειρη σκηνή, σε ανυψωμένη εξέδρα. Συνήθως τα “δρώμενα” είχαν να κάνουν με την αντιπαλότητα μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Οι Έλληνες παρουσιάζονταν σαν «Θεοσεβούμενοι Χριστιανοί» και οι Τούρκοι σαν άπιστοι εχθροί. Συνήθως, ο καφετζής πλήρωνε το ξενοδοχείο του Καραγκιοζοπαίχτη και τον προμήθευε με καπνό και καφέ. Αν τα κέρδη από την πώληση των ποτών και των αναψυκτικών ήταν σημαντικά, ο καφετζής του έδινε και μερικά δολάρια. Η κυρίως πληρωμή του Καραγκιοζοπαίχτη προερχόταν από τους πελάτες του καφενείου, οι οποίοι έβαζαν «ό,τι είχαν ευχαρίστηση» στον δίσκο, που περνούσε στο διάλειμμα της παράστασης.
Οι Κουταλιανοί
Εξ ίσου σημαντική διασκέδαση ήταν για πολλούς και η επίδειξη δύναμης, από ρωμαλέους άνδρες, που τραβούσαν το ενδιαφέρον των παιδιών και όσων θαύμαζαν κινηματογραφικές ταινίες του Ταρζάν. Ο ρωμαλέος άνδρας άρχιζε την παράσταση με προλεγόμενα που διαβεβαίωναν ότι η ηράκλειος δύναμη των Αρχαίων Ελλήνων δεν έχει χαθεί. Μετά την επίδειξη της φυσικής του δύναμης έκλεινε την παράσταση μιλώντας για τα πλεονεκτήματα της καλής σωματικής υγείας που εξασφαλιζόταν με την άσκηση.
Ορισμένα όμως καφενεία απέκτησαν κακή φήμη κι η αστυνομία τους έκανε συχνές επισκέψεις, όχι βέβαια αβροφροσύνης. Τα παρακολουθούσε, ως ύποπτα για παράνομα χαρτοπαίγνια και πολλές φορές τάκλεινε. Σ’ αρκετούς καφετζήδες και πελάτες επιβλήθηκαν πρόστιμα και ορισμένοι πήγαν φυλακή. Μια νύχτα περασμένα μεσάνυχτα, κακοποιά στοιχεία έκαμαν έφοδο σ’ ένα Καρπάθικο καφενείο στο New Jersey, που είχε μεταβληθεί σε χαρτοπαίγνιο. Υπό την απειλή όπλων, οι ληστές «ξαλάφρωσαν» τους χαρτοπαίκτες και τον καφετζή, απ’ όσα χρήματα, ρολόγια, καδένες και ό,τι άλλο πολύτιμο είχαν μαζί τους.
Παρ’ όλα αυτά, δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι τα καφενεία αποτελούσαν κοινωνικά εντευκτήρια, όπου οι μετανάστες μπορούσαν να συναντηθούν, να συζητήσουν διάφορα θέματα, να πάρουν πληροφορίες και συμβουλές και να περάσουν τις ώρες της μοναξιάς τους με την συντροφιά των συγχωριανών τους. Το καφενείο ήταν τόπος όπου έβρισκαν καταφύγιο οι μετανάστες, που δούλευαν σκληρά όλη την ημέρα και το βράδυ κοιμούνταν συνωστισμένοι σε ανθυγιεινά δωμάτια. Γενικά η επίδραση του περιβάλλοντος του καφενείου ήταν ευεργετική, ιδιαίτερα σε κείνους που είχαν να αντιμετωπίσουν αυξημένα προβλήματα ζωής στη ξενιτιά.
Το ενδιαφέρον των μεταναστών για το καφενείο άρχισε να ατονεί, όταν δημιούργησαν οικογενειακό περιβάλλον στην Αμερική και όταν άρχισαν να μαθαίνουν Αγγλικά, που τους επέτρεπε να γνωρίσουν κι άλλους ανθρώπους και να βρίσκουν ενδιαφέρον σε άλλους τρόπους διασκέδασης. Σιγά-σιγά το καφενείο έγινε η ανάμνηση των πρώτων χρόνων της μετανάστευσης.
Δωδεκανησιακά καφενεία
Παράλληλα με τις Δωδεκανησιακές παροικίες της Αμερικής δημιουργήθηκαν τα Δωδεκανησιακά καφενεία. Το 1907 στο Canonsburg, ο Σταύρος Διακομανώλης από την Κάρπαθο άνοιξε καφενείο, όπου, τις Κυριακές, ο Σταύρος Αναγνωστόπουλος με τη λύρα του ψυχαγωγούσε και διασκέδαζαν Καρπάθιοι και Ροδίτες ανθρακωρύχοι. Μερικά χρόνια αργότερα άνοιξε Ροδίτικο καφενείο ο Πηχάκης, και το 1924 άνοιξε και δεύτερο Ροδίτικο καφενείο από τους Δημ. Σαρρή, Μιλτ. Παγκά και Τ. Τριαντάφυλλου. Επίσης, ο Μιχάλης Ορφανός και, αργότερα, ο Μιχάλης Πρεάρης άνοιξαν καφενεία στο Wheeling. Την ίδια εποχή άνοιξε καφενείο στο Weirton ο Κ. Γ. Χαλκιάς, και ο Νικόλαος Χονδρός. Γύρω στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, άνοιξε το Κώτικο καφενείο στο Lancaster PA το οποίο δούλευε ο Γιώργος Κρασσάς. Από τα πρώτα χρόνια της Δωδεκανησιακής μετανάστασης στην Αμερική, στην Βαλτιμόρη ιδρύθηκε Λεριακό καφενείο, μέσα στο οποίο ιδρύθηκε, το 1920, ο πρώτος Λεριακός σύλλογος.
Την ίδια εποχή άνοιξαν και άλλα Δωδεκανησιακά καφενεία στο Tarpon Springs, και στο Campbell άνοιξαν Καλύμνικο και Συμιακό καφενείο, στα οποία σύχναζαν Δωδεκανήσιοι και από τ’ άλλα νησιά. Ένα από τα πιο γνωστά καφενεία της Νέας Υόρκης ήταν το Νισύρικο στην 8η Λεωφόρο στο Manhattan, ακριβώς απέναντι από το Bus Terminal. Σ’ αυτό το καφενείο συνεδρίαζαν αρκετοί Δωδεκανησιακοί σύλλογοι από την δεκαετία του 1930 μέχρι την δεκαετία του 1960. Στην ίδια γειτονιά, στους 40 Δρόμους κοντά στην 8η Λεωφόρο βρισκόταν το Συμιακό καφενείο.
Στο Atlantic Ave στο Brooklyn άνοιξε Καρπάθικο καφενείο ο Μιχαλής και αργότερα ο Θανάσης Σταυράκης. Επίσης στο Fulton Street, στην ίδια γειτονιά, άνοιξε και δεύτερο Καρπάθικο καφενείο από τον Μανώλη Ζαβόλα. Δωδεκανησιακά καφενεία άνοιξαν και στις ακόλουθες πόλεις: Pittsburgh (Βασίλης Μαραγκάκης), New Castle, Martins Ferry, Aliquippa (Ροδίτικο), Ambridge (Συμιακό), Farrell, McKeesport, New Kensington, Vandergrift, Logan, Washington DC (Μηνάς Παπακώστας), Cleveland, Gary, Warren, Youngstown, Baltimore, Jersey City, Elizabeth (Θεόφιλος Πιττάς, Γιώργος Λοΐζος, Κατωγυρίτης), Astoria (Νίκος Παναγιώτου).
«Δωδεκανησιακά Σπίτια»
Με τον καιρό τα παραδοσιακά καφενεία άρχισαν να κλείνουν, με προσωρινή αναλαμπή στην δεκαετία του 1965-1975, όταν άρχισαν να καταφθάνουν νέοι μετανάστες. Αλλά, από το 1995 και μετά, τα παραδοσιακά Δωδεκανησιακά καφενεία αντικαταστάθηκαν από τις λέσχες των συλλόγων, τις αποκαλούμενες «Δωδεκανησιακά Σπίτια», όπως: Στην Αστόρια τα Νισυριακό, Καλυμνιακό και Κώτικο, στο Bronx NY το Κασιώτικο, στο Union NJ το Καρπάθικο (Παγκαρπαθιακό Ίδρυμα), στο Tarpon Springs το Καλυμνιακό, στην Βαλτιμόρη το Καρπάθικο (Ολυμπιτών), στο Campbell το Καλυμνιακό και στο Wellford SC το Καρπάθικο (Σποϊτών).
Στα «Δωδεκανησιακά Σπίτια», φυλάσσονται τα αρχεία και τα διάφορα εργαλεία και εξαρτήματα των συλλόγων, γίνονται οι συνεδριάσεις και αρκετές εκδηλώσεις, και ορισμένα απ’ αυτά χρησιμοποιούνται ως εντευκτήρια και εστιατόρια, και γενικά προσφέρουν στον Δωδεκανήσιο μια οικειότητα σαν να βρίσκεται στο νησί του. Επίσης, τα περισσότερα νοικιάζουν σε επιχειρήσεις μέρος του κτιρίου, δημιουργώντας σημαντικά έσοδα για τους συλλόγους.
Dodecanese coffee shops and “Houses” in America
By Manolis Cassotis
In the first years of Greek immigration to America, the coffeehouse was the most suitable place for communication and socializing. Newcomers from Greece went to coffeehouse to meet acquaintances, find addresses, get job information and drown the woes of foreignness. “I’ll see you at the coffeehouse”, “I went to the coffeehouse” or “I heard it at the coffeehouse”, were expressions of their daily life.
A new coffeehouse opened as soon as several Greeks settled in a neighborhood and an active compatriot appeared to start it. After all, you didn’t need big capital to open a coffeehouse: you rented a shop, bought a few tables and chairs, several pounds of coffee, a dozen decks of cards and the coffeehouse became a reality. On the walls the cafe owner hung the portraits of his favorite Greek heroes and politicians, scenes from victorious land and naval battles of the Greeks against the Turks, modern Greek athletes, the Acropolis with the Parthenon and landscapes from his village or island. At the back of the cafe was the kitchen, where the coffeehouse owner made the coffee, cooked the Greek food and stored the drinks and refreshments.
The coffeehouse was the social center of the neighborhood, where men frequented after work on weekdays, and weekends. They drank Turkish coffee, played cards and engaged in endless political discussions. Greeks from all walks of life gathered here: miners, factory workers, hotel and restaurant workers, scientists, shopkeepers, the unemployed, trade unionists, agitators, amateur philosophers, gossipers, card players and some passive spectators, drinking their coffee and enjoying themselves, at what they saw and heard.
The air inside the coffeehouse was stifling, from clouds of cigarette and cigar smoke. In the gloom, you could just make out dim silhouettes playing cards and hear loud voices of future politicians, discussing and having an opinion and a solution (always “correct”) for all issues without exception. Omniscient! There was no subject they were not experts on.
They solved all the European problems in a minute, and when discussing Greek politics, they were irresistible. On the marble table you saw strategic diagrams of divisions and armies, with imaginary advances and retreats. They started with disputes to end with armistices and amnesties. Few were listening and many were talking as if they were going to explode if everyone didn’t speak their mind. To the uninitiated, these conversations looked like fights. All in words with no punches except for banging on the table.
The tables were full of players engrossed in their game. Usually with shouting, lots of exclamations and challenges, triumphant shouts from the winners and challenges from the losers. When they tired of the cards, some brought the lyre and the lute. At the first bows, some stood up and joined hands. The tables were pushed aside and with the encouragement and exhortations of the others, the dancers began the dance. From time to time the “kavos” (dance leader) performed a few dance jumps which were rewarded with applause and treats for the good health of the dancers.
Karagiozis
Karagiozis (shades theater) was another form of entertainment, offered by some coffeehouses. Among the immigrants there were also karagiozopects (shades theater performers), who found their old art easier than working in coal mines and factories. They toured from town to town and at one end of the coffeehouse they set up a makeshift theatrical scene on a raised platform. Usually the “events” had to do with the rivalry between Greeks and Turks. The Greeks were presented as “God-fearing Christians” and the Turks as infidel enemies. Usually, the coffeehouse owner paid for the Karagiozopect’s hotel and supplied him with tobacco and coffee. If the profits from the sale of drinks and refreshments were significant, the owner would also give him a few dollars. The main payment of Karagiozopect came from the customers of the coffeehouses, who put “whatever they liked” on the disc, which was passed during the intermission of the performance.
The Koutalians
Equally important entertainment was for many the display of strength, by strong men, which attracted the interest of children and those who admired Tarzan films. The strong man began the performance with prologues that assured that the Herculean strength of the Ancient Greeks has not been lost. After demonstrating his physical strength, he closed the show by talking about the advantages of good physical health that was ensured by exercise.
However, some coffeehouses gained a bad reputation and the Police made frequent visits, certainly not of good will. They were watched, suspected of illegal gambling and many times tackled them. Several coffeehouse owners and customers were fined, and some went to prison. One-night past midnight, thugs raided a Karpathian coffeehouse in New Jersey, which had been turned into a gambling house. Under the threat of weapons, the robbers “relieved” the card players and the coffeehouse owner of all their money, watches, chains and everything else valuable they had with them.
Nevertheless, it should not be overlooked that the coffeehouse was a social meeting place, where immigrants could meet, discuss various topics, get information and advice, and spend their lonely hours in the company of their fellow compatriots. The coffeehouse was a place where immigrants found refuge, who worked hard all day and slept in crowded unsanitary rooms at night. In general, the effect of the coffeehouse environment was beneficial, especially for those who had to deal with increased problems of living in a foreign land.
Immigrants’ interest in the coffeehouse began to wane when family environment was created in America and when they began to learn English, which allowed them to meet other people and find interest in other forms of entertainment. Little by little the coffeehouse became a memory of the first years of immigration.
Dodecanese coffeehouses
Parallel to the Dodecanese communities of America, the Dodecanese coffeehouses were created. In 1907 in Canonsburg, Stavros Diakomanolis from Karpathos opened a coffee shop, where, on Sundays, Stavros Anagnostopoulos entertained Karpathian and Rhodian miners with his lyre. A few years later Pihakis opened a Rodian coffeehouse, and in 1924 a second Rodian coffeehouse was opened by Dim. Sarris, Milt. Pangas and T. Triantafyllou. Also, Michael Orfanos and, later, Michael Prearis opened coffeehouses in Wheeling. At the same time, K. G. Chalkias opened a coffeehouse in Weirton, and Nicholas Hondros. Around WWI, opened the Koan coffeehouse in Lancaster PA, operated by George Krassas. From the first years of the Dodecanese immigration to America, a Lerian coffeehouse was established in Baltimore, in which, in 1920, the first Lerian society was founded.
At the same time, other Dodecanese coffeehouses were opened in Tarpon Springs, and in Campbell, Kalymnian and Simian coffeehouses were opened, which were frequented by Dodecanese people from the other islands. One of New York’s most famous coffeehouses was the Nisyrian on 8th Avenue in Manhattan, right across from the Bus Terminal. Several Dodecanese societies met in this coffeehouse from the 1930s to the 1960s. In the same neighborhood, on 40th Street near 8th Avenue, was the Symian coffeehouse.
Michalis and later Thanasis Stavrakis opened a Karpathian coffeehouse on Atlantic Ave in Brooklyn. Also on Fulton Street, in the same neighborhood, a second Karpathian coffeehouse was opened by Manolis Zavolas. Dodecanese coffeehouses also opened in the following cities: Pittsburgh (Vassilis Maragakis), New Castle, Martins Ferry, Aliquippa (Rodian), Ambridge (Symian), Farrell, McKeesport, New Kensington, Vandergrift, Logan, Washington DC (Minas Papakostas), Cleveland, Gary, Warren, Youngstown, Baltimore, Jersey City, Elizabeth (Theofilos Pittas, George Loizos, Katogyritis), Astoria (Nikos Panagiotou).
«Dodecanese Houses»
Over time the traditional coffeehouses began to close, with a temporary respite in the decade of 1965-1975 when new immigrants began to arrive. But, from 1995 onwards, the traditional Dodecanese coffeehouses were replaced by societies’ clubs, the so-called “Dodecanese Houses”, among them: In Astoria the Nisyrian, Kalymnian and Koan, in Bronx NY the Kasian, in Union NJ the Karpathian (Pankarpathian Foundation), in Tarpon Springs the Kalymnian, in Baltimore the Karpathian (Olymbian), in Campbell the Kalymnian and in Wellford SC the Karpathian (Spoan).
In the “Dodecanese Houses”, the records and the various tools and accessories of the societies are kept, meetings and several events take place, and some of them are used as meeting places and restaurants, and generally offer the Dodecanese an intimacy as if he was on his island. Also, most rent part of the building to businesses, generating significant income for societies.
