ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ. Διδακτική και πλούσια σε εκπλήξεις και συγκινήσεις ήταν η παρουσίαση του βιβλίου «Ευλογημένα Χώματα» του Μιχάλη Χαρ. Μάνου που έλαβε χώρα το απόγευμα της Κυριακής, 4ης Ιουνίου 2023 στο Ηπειρώτικο Σπίτι της Αστόριας.
Η παρουσίαση διοργανώθηκε από τους Συλλόγους Βορειοηπειρωτών «Πύρρος» και Θυγατέρες της Ηπείρου σε συνεργασία με τα Ηπειρώτικα Σωματεία «Αναγέννηση» «Σουλιώτισσες» και μεταδόθηκε ζωντανά από τις «Αναμνήσεις».
Στην εκδήλωση συμμετείχαν μέλη της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών Αμερικής καθώς επίσης ο επίτιμος πρόεδρος του Συλλόγου Ελληνοαμερικανών Ιδιοκτητών Ακινήτων Γιώργος Αλεξίου και ο πρώην πρόεδρος της Πανηπειρωτικής Ομοσπονδίας Αμερικής, Μενέλαος Τζέλιος.
Η παρουσίαση του βιβλίου έλαβε χώρα μισό αιώνα μετά την εκδημία του συγγραφέα και παρέστησαν δύο από τις τρεις κόρες του και συγκεκριμένα η Θάλεια Μάνου – Συλιανού και η Βασιλική Μάνου Νικολάου, οι οποίες τήρησαν ως κόρη οφθαλμού τη ρήση του Νίκου Καζαντζάκη «Πρέπει να γίνεις εσύ ήλιος για να φωτίσεις τους σβησμένους ήλιους των άλλων».
Κεντρικός ομιλητής της εκδήλωσης, ήταν ο καθηγητής κοινωνιολογίας και συνάμα πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών Αμερικής, Δρ. Νικόλαος Αλεξίου, ο οποίος αναφέρθηκε στις αξίες του βιβλίου, ως λογοτεχνικού, φιλοσοφικού και λαογραφικού έργου και ανέδειξε με επιτυχία την ιστορική του αξία.
Ο Δρ. Αλεξίου κατάφερε να καθηλώσει το ακροατήριο τόσο μέσω των διαφανειών, όσο και μέσω των αναλύσεων των κειμένων, τα οποία αναφέρονταν στο Βορειοηπειρωτικό, καθώς επίσης και στην ομογένεια και υπενθύμισε σε όλους ότι αν και το περιεχόμενο του βιβλίου κατοπτρίζει τις έγνοιες, τις αγωνίες και τους προβληματισμούς του συγγραφέα για την εποχή του, εν τούτοις εμπεριέχουν διαχρονικά διδάγματα για το σήμερα και επίκαιρες προτάσεις για το μέλλον.
Όλα αυτά καταδεικνύουν ότι ο αείμνηστος Μιχάλης Μάνος, δεν ήταν απλά και μόνο λόγιος και αγωνιστής της Βορείου Ηπείρου, αλλά και της ίδιας της ομογένειας.
Ο καθηγητής κάλεσε την Θάλεια Μάνου Στυλιανού και την διευθύντρια της Ακαδημίας Ελληνικής Παιδείας Δήμητρα Βαρσάμη να απαγγείλουν μερικά από τα ποιήματα του Μιχάλη Μάνου, ενώ ο πολυφωνικός όμιλος της Ακαδημίας τραγούδησε ένα μελοποιημένο ποίημα προκαλώντας ρίγη συγκίνησης.
Η πρώην πρόεδρος των «Θυγατέρων της Ηπείρου» Ειρήνη Τσούκα αναφέρθηκε στην γνωριμία της με τον Μιχάλη Μάνο και εξέφρασε την ευγνωμοσύνη διότι στο βιβλίο γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στον αείμνηστο θείο της – τον ήρωα Θεόδωρο Τάσιο.
Ο πρώην πρόεδρος του «Πύρρου» και της Πανηπειρωτικής Ομοσπονδίας Μενέλας Τζέλιος αναφέρθηκε στην ζωή και στην δράση του Μιχάλη Μάνου και στους διαρκείς αγώνες των Βορειοηπειρωτών για την ελευθερία.
Ο πρώην πρόεδρος του «Πύρρου» Σταύρος Ζιώγκας αναφέρθηκε στις προσπάθειες της οργανωτικής επιτροπής και ανήγγειλε με έκδηλη την υπερηφάνεια για την προσφορά του Δημήτρη Πετρίδη, ιδιοκτήτη των εστιατορίων «Gyro World» και τόνισε ότι μόλις έμαθε τον προορισμό εύγευστων εδεσμάτων τα δώρισε ευχόμενος επιτυχία στην εν λόγω πνευματική εκδήλωση.
Εναρκτήρια ομιλία Δημήτρη Τσάκα
Τον συντονισμό της εκδήλωσης ανέλαβε ο ιδρυτής και αρχισυντάκτης των «Αναμνήσεων» Δημήτρης Τσάκας, ο οποίος ήταν συνάμα και εισηγητής.
Παραθέτουμε το πλήρες κείμενο της ομιλίας του:
Καλημέρα σας, Αγαπητοί Ηπειρώτες, Ηπειρώτισσες και μέλη της Ελληνικής Εταιρείας Λογοτεχνών Αμερικής, αγαπητοί φίλοι.
Συγκεντρωθήκαμε στο φιλόξενο Ηπειρώτικο Σπίτι για μια πρώτη γνωριμία με τον αείμνηστο Μιχάλη Μάνο, το βιβλίο του «Ευλογημένα Χώματα» και πάνω από όλα με τους πρωταγωνιστές αυτού του πρωτοποριακού για τα δεδομένα της ομογένειας εγχειρήματος.
Τις κόρες του Ανθούλα, Βασιλική και Θάλεια, που αξιώθηκαν να εκπληρώσουν το χρέος τους στην διαιώνιση της παρακαταθήκης του πατέρα τους Μιχάλη Χαραλάμπου Μάνου και τον δημοσιογράφο και εκδότη της ιστοσελίδας «Επιμένουμε» Γιώργο Μύτιλη, οι οποίοι κατάφεραν να ενώσουν τις δύο πλευρές του Ατλαντικού και να προσφέρουν στην Ελληνική και Ελληνοαμερικανική γραμματεία ένα πολύτιμο πετραδάκι.
Ο μέγας συγγραφέας και φιλόσοφος Νίκος Καζαντζάκης υπενθύμιζε σε όλους «Πρέπει να γίνεις εσύ ήλιος για να φωτίσεις τους σβησμένους ήλιους των άλλων». Πρόκειται για μια από τις πιο επιτυχημένες ρήσεις του την οποία οι ομογενείς προσπαθούν σε κάθε τους βήμα να εφαρμόσουν.
Οι πρωταγωνιστές αυτού του εγχειρήματος αξιώθηκαν με την ανά χείρας έκδοση να φωτίσουν τον σβησμένο ήλιο του Μιχάλη Χαράλαμπου Μάνου και να μας χαρίσουν ένα πολύτιμο εργαλείο για να γνωρίσουμε και το πιο σημαντικό να κατανοήσουμε καλύτερα το δράμα του Βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού και τους διαρκείς αγώνες του για την ελευθερία, πρόοδο και ευημερία.
Προ πέντε ετών ο Αθανάσιος Μπατσίδης εξέδωσε σε βιβλίο τα ποιήματα του πατέρα του Νικολάου Μπατσίδη τα οποία έχουν δημοσιευτεί στα ομογενειακά μέσα ενημέρωσης, καθώς επίσης και τα ανέκδοτα πεζογραφήματα.
Πρόκειται για το βιβλίο του Νικολάου Χρ. Μπατσίδη «Τα ποιήματα του Νικόλα και ανέκδοτα από την ζωή του», το οποίο εκδόθηκε το 2019.
Εύλογα τίθεται το ερώτημα τι κοινά έχουν οι δύο αυτές εκδόσεις. Πρώτο και το πιο σημαντικό τα βιβλία εκδόθηκαν από τα παιδιά των αειμνήστων πατεράδων του, πενήντα και τριάντα χρόνια, αντίστοιχα, μετά την εκδημία τους.
Δεύτερο είναι αφιερωμένα στην Ήπειρο και στην Βόρειο Ήπειρο και παρέχουν την δυνατότητα στον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα ότι η ρήση «Οι Ηπειρώτες είναι πρώτοι στα άρματα, στα γρόσια, και στα γράμματα» έχει διαχρονικό χαρακτήρα και παραμένει επίκαιρη ακόμη και σήμερα.
Το τρίτο χαρακτηριστικό σχετίζεται με την δωρεάν διάθεση των βιβλίων. Πρόκειται για μια ειλημμένη απόφαση των παιδιών του Μιχάλη Μάνου και του Νικολάου Μπατσίδη να παραδώσουν στους εραστές των ελληνικών γραμμάτων και στην νεότερη γενιά πολύτιμα εργαλεία να κατανοήσουν καλύτερα τις αγωνίες και τον αγώνα και των πατεράδων τους για την προάσπιση και διασφάλιση των διεθνώς αναγνωρισμένων δικαιωμάτων του ελληνισμού της Βορείου Ηπείρου.
Προ τριών περίπου μηνών η Θάλεια και η Βάσω σε μια από τις εκδηλώσεις των Ηπειρωτών μου αποκάλυψαν ότι αναμένουν με λαχτάρα την μεταφορική εταιρεία που θα μετέφερε τα βιβλία του πατέρα τους στην Αμερική.
Μόλις έφτασαν τα βιβλία μου έδωσαν ένα αντίτυπο με την αφιέρωση «Ένα δώρο για σένα – Μνημόσυνο στα 50 χρόνια του Μιχάλη Χ. Μάνου, από τις κόρες του Ανθούλα, Βάσω και Θάλεια Μάνου».
Χωρίς δεύτερη σκέψη τους πρότεινα να διοργανώσουμε μια παρουσίαση στο Ηπειρώτικο Σπίτι. Αρχικά ήταν διστακτικές διότι επ’ ουδενί λόγο δεν ήθελαν να παρερμηνευτεί ως αφετηρία για αυτοπροβολή η απόφασή τους να εκδώσουν το βιβλίο μισό αιώνα μετά τον θάνατο του πατέρα τους.
Οι Σύλλογοι Βορειοηπειρωτών «Πύρρος» και «Θυγατέρες της Ηπείρου» ασπάστηκαν την ιδέα και σε συνεργασία με τον Σύλλογο Ηπειρωτών «Αναγέννηση» και το Γυναικείο Τμήμα «Σουλιώτισσες» διοργάνωσαν την σημερινή εκδήλωση.
Ο Γιώργος Μύτιλης, λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων δεν μπόρεσε να είναι μαζί μας. Ανταποκρίθηκε και μας έστειλες την ομιλία του, την οποία θα αναγνώσει ο εκτελών χρέη προέδρου Δημήτρης Τσαβέγιας.
Κατά την διάρκεια της τελευταίας συνομιλίας ο Γιώργος αποκάλυψε ότι το έργο του Μιχάλη Μάνου είναι τεράστιο και ότι δεν εξαντλήθηκε στα «Ευλογημένα Χώματα».
Ο Γιώργος συνεχίζει την έρευνα και φιλοδοξεί να εκδώσει το επόμενο βιβλίο, το οποίο θα έχει μεγαλύτερη απήχηση από το πρώτο, διότι βρήκε νέες πηγές που καταδεικνύουν ότι ο Μιχάλης Μάνος ήταν ευπατρίδης και μεγάλος αγωνιστής, λόγιος και συγγραφέας. Ήταν ο διευθυντής της «Ηπειρωτικής Εστίας» που έχει βραβευθεί από την Ακαδημία Αθηνών.
Το αρχείο της «Ηπειρωτικής Εστίας» οι κόρες του Μιχάλη Μάνου το είχαν δωρίσει στην Βιβλιοθήκη του Κέντρου Νεοελληνικών και Βυζαντινών Σπουδών του Κολεγίου του Κουίνς, προκειμένου να ερευνηθεί από τους φοιτητές, τους σπουδαστές και τους ιστοριοδίφες του μέλλοντος.
Η έκδοση του πρώτου βιβλίου του Μιχάλη Μάνου έγινε σε περιορισμένα αντίτυπα τα οποία παρέχονται δωρεάν από τις κόρες του ως «Μνημόσυνο στα 50 χρόνια του Μιχαήλ Χ. Μάνου».
Μετά την ανάρτηση του άρθρου για την σημερινή εκδήλωση στις «Αναμνήσεις» επικοινώνησαν μαζί μου ο ερευνητής και συγγραφέας Σταύρος Ντάγιος από την Θεσσαλονίκη και άλλοι φίλοι από την Ελλάδα και τους υποσχέθηκα ότι θα μεταδώσουμε ζωντανά την βιβλιοπαρουσίαση.
Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό γιατί ήθελαν να προμηθευτούν το βιβλίο τους, όχι μόνο για τις βιβλιοθήκες τους, αλλά και ως σημείο αναφοράς στις έρευνές τους για την Βόρειο Ήπειρο.
«Τα Ευλογημένα Χώματα» μπορεί να εκδοθούν ως ηλεκτρονικό βιβλίο «e-book» και ως Audiobook για να μπορέσουν και τα παιδιά και τα εγγόνια μας που δυσκολεύονται να διαβάσουν ελληνικά να τα κατανοήσουν.
Ο Γιώργος Μύτιλης, ο οποίος αποτελεί την καρδιά και την ψυχή αυτής της προσπάθειας συνέλαβε την ιδέα για την δημιουργία της προτομής του εθνομάρτυρα Βασιλείου Σαχίνη. Με την βοήθεια του Συλλόγου Βορειοηπειρωτών «Πύρρος» και των «Θυγατέρων της Ηπείρου το όραμά του έγινε πραγματικότητα. Το Φεβρουάριο του 2020, όπως έγραψαν οι «Αναμνήσεις» έγιναν τα αποκαλυπτήρια της προτομής στην Δερβιτσιάνη.
Στο γρανιτένιο βάθρο της προτομής έχουν αναγραφεί οι στίχοι του Μιχάλη Μάνου, συναγωνιστή του ήρωα: «Σαν βράχος πάντα ατράνταχτος, ορθός που μεν’ αιώνια / αλύγιστος στις θύελλες, στάθηκες τόσα χρόνια. / Και της Πατρίδος λάμπρυνες την μαύρη ιστορία, / με τη ζωή, το αίμα Σου. Και τώρα; ΑΘΑΝΑΣΙΑ».
Θέλω να πιστεύω πως η άψογη συνεργασία των προαναφερόμενων Συλλόγων με τον Γιώργο Μύτιλη για την προτομή του Βασιλείου Σαχίνη θα δώσει το έναυσμα τους ηγέτες του Συλλόγου Βορειοηπειρωτών «Πύρρος» και στην ίδια την Πανηπειρωτική Ομοσπονδία να θέσουν υπό την αιγίδα τους και να χρηματοδοτήσουν την έκδοση του δεύτερου βιβλίου του Μιχάλη Μάνου και την έκδοση των δύο βιβλίων σε ηλεκτρονική μορφή e-book και ηχητική μορφή Audiobook.
Θέλω επίσης να πιστεύω ότι η Πανηπειρωτική Ομοσπονδία Αμερικής στο επικείμενο εθνικό της συνέδριο θα καλέσει τον Γιώργο Μύτιλη και άλλους διακεκριμένους Βορειοηπειρώτες συγγραφείς, οι οποίοι είναι συνεχιστές του έργου του Μιχάλη Μάνου. Μπορούν κάλλιστα μια από τις συνεδριάσεις του Συνεδρίου να την αφιερώσουν στην Βορειοηπειρωτική Λογοτεχνία και στην Βορειοηπειρωτική Γραμματεία με την γενικότερη έννοια του όρου.
Ευεργέτες, ήρωες και εθνομάρτυρες
Η Ήπειρος και ειδικά η Βόρειος Ήπειρος χωρίς την παραμικρή αμφιβολία μπορεί να θεωρηθούν μητέρα των μεγάλων ευεργετών του έθνους, οι οποίοι αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τον Μιχάλη Μάνο και τους λοιπούς Ηπειρώτες της Αμερικής.
Το φιλόξενο Ηπειρωτικό Σπίτι και το Λαογραφικό Μουσείο είναι προϊόν της γενναιοδωρίας και της ευεργεσίας των Ηπειρωτών της Νέας Υόρκης. Το πολιτιστικό κέντρο της κοινότητας του Αγίου Δημητρίου Αστόριας φέρει το όνομα του Πέτρου Γ. Πατρίδη που καταγόταν από το Λάμποβο του Σταυρού. Η αείμνηστη μητέρα του Βικτωρία Πατρίδη και η αδελφή του Έφη προ δύο δεκαετιών δώρισαν στην μνήμη του ένα εκατομμύριο δολάρια στο προπύργιο του ελληνισμού της Αμερικής, όπως αποκαλούμε την κοινότητα του Αγίου Δημητρίου.
Η Βόρειος Ήπειρος ήταν και παραμένει μητέρα των ηρώων και των εθνομαρτύρων, στους οποίους είναι αφιερωμένο το πρώτο μέρος του βιβλίου.
Ο Βασίλειος Σαχίνης, ο Γρηγόρης Λαμποβιτιάδης, ο Γρηγόρης Κιτσάκης, ο Θεόδωρος Τάσιος, η Καλλιόπη Λύκα, ο Γεώργιος Κιτσάτης, ο Ιωάννης Μ. Διαμαντής, ο Νικόλαος Λιαζόπουλος, τα εκ Βορείου Ηπείρου θύματα των Δεκεμβριανών του 1945, ο Κωνσταντίνος Λούτσης, ο συνθέτης του Βορειοηπειρωτικού Ύμνου, ο Δημήτρης Σαλαμάγκας, ο μακαριστός Μητροπολίτης Αργυροκάστρου Παντελεήμων κατέχουν εξέχουσα θέση στους εθνομάρτυρες των «Ευλογημένων Χωμάτων» του Μιχάλη Μάνου.
Οι ιστορίες των εθνομαρτύρων σε συνδυασμό με τις αναφορές στο Ολοκαύτωμα της Γλύνας, της 2ας Αυγούστου 1943 και στο δράμα των πολιτικών κρατουμένων, των εκτελεσθέντων και εξορισθέντων παρέχουν την δυνατότητα στον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα το δράμα του Ελληνισμού της Βορείου Ηπείρου.
Για τον Δρα Νικόλαο Αλεξίου
Όταν ανέλαβα την ευθύνη της σημερινής εκδήλωσης προβληματίστηκα αρκετά τόσο για την δομή της όσο και για τους εισηγητές. Οι επιλογές άπειρες και ήμουν βέβαιος ότι η μία θα ήταν καλύτερη της άλλης.
Όταν άρχισα να διαβάζω το βιβλίο αντιλήφθηκα ότι δεν πρόκειται απλά και μόνο για ένα λογοτεχνικό πόνημα, αλλά για να ένα ιστορικό και φιλοσοφικό έργο, το οποίο άρμοζε τέλεια και έπρεπε να δωρισθεί στο πρωτοποριακό για τα δεδομένα της Αμερικής Κέντρο Έρευνας Ελληνικής Διασποράς – Hellenic American Project (HAP) του Queens College.
Θεώρησα επίσης ότι ο ιδρυτής του Κέντρου, καθηγητής κοινωνιολογίας Νίκος Αλεξίου θα ήταν ο πλέον αρμόδιος να αναλάβει και την παρουσίαση του βιβλίου «Ευλογημένα Χώματα».
Και αυτό για τρεις βασικούς λόγους. Ο πρώτος σχετίζονταν με την ευρυμάθειά του και την κριτική του σκέψη. Ο δεύτερος με το γεγονός ότι είναι και ο ίδιος λογοτέχνης και ο τρίτος με το γεγονός ότι πρόσφατα εκλέχτηκε πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών Αμερικής.
Πέραν των προαναφερόμενων υπάρχει και ένας εξίσου σημαντικός λόγος που σχετίζεται με το χρέος των «Αναμνήσεων» να προβάλλουν και να στηρίξουν το Κέντρο Έρευνας Ελληνικής Διασποράς – Hellenic American Project (HAP) του Queens College.
Προσφώνηση Δημήτρη Τσαβέγια
Ο εκτελών χρέη προέδρου Δημήτρης Τσαβέγιας είπε: Καλώς ορίσατε το φιλόξενο Ηπειρώτικο Σπίτι για να υποδεχτούμε από κοινού τα «Ευλογημένα Χώματα» του Μιχάλη Χαραλάμπου Μάνου και τις κόρες του Θάλεια Μάνου – Στυλιανού και Βάσω Μάνου – Νικολάου.
Προσωπικά ανήκω στη νεότερη γενιά των Βορειοηπειρωτών και τόσο εγώ όσο και οι περισσότεροι από εσάς δεν είχατε την τύχη να γνωρίσετε από κοντά τον μεγάλο αγωνιστή, τον λόγιο και συγγραφέα Μιχάλη Μάνο.
Γνωρίσαμε όμως από την πρώτη στιγμή που ήρθαμε στη Νέα Υόρκη την Θάλεια και την Βάσω που ήταν πρόεδρος και ταμίας, αντίστοιχα, του Γυναικείου Τμήματος των «Θυγατέρων της Ηπείρου». Μας αγκάλιασαν και γίναμε μάρτυρες της ανυπόκριτης αγάπης τους, της ευσπλαχνίας και της γενναιοδωρίας τους.
Τώρα όμως που λάβαμε το βιβλίο του πατέρα τους «Ευλογημένα Χώματα» μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα ότι οι αρετές που πρεσβεύουν είναι έμφυτες και πηγαίες και μπορούμε να αναφωνήσουμε ότι το «αχλάδι έπεσε κάτω από την αχλαδιά», που λέει και ο λαός.
Η Ανθούλα, η Βασιλική και η Θάλεια αναδεικνύοντας το έργο του πατέρας τους μας δίδαξαν και έδωσαν το έναυσμα στον «Πύρρο» και στις «Θυγατέρες της Ηπείρου» να αξιοποιήσουμε και να διαιωνίσουμε την παρακαταθήκη του Μιχάλη Μάνου.
Εκ μέρους του Συλλόγου Βορειοηπειρωτών «Πύρρος» εκφράζω τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη για τις Αδελφές Μάνου, προς τον επιμελητή της έκδοσης Γιώργο Μύτιλη, στους εισηγητές που προθυμοποιήθηκαν να παρουσιάσουν το βιβλίο, καθώς επίσης και σε όλους όσους εργάστηκαν άοκνα για την επιτυχία της σημερινής εκδήλωσης.
Ο Γιώργος Μύτιλης, λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων δεν μπόρεσε να είναι μαζί μας και είμαι βέβαιος ότι αυτή την ώρα είναι μαζί μας και παρακολουθεί διαδικτυακά την εκδήλωση.
Ομιλία Γιώργου Μύτιλη
Αγαπητοί φίλοι και φίλες, καλησπέρα σας!
Στην παρουσίαση του βιβλίου «Ευλογημένα χώματα» του Μιχάλη Χαράλαμπου Μάνου σήμερα θα προσπαθήσω να σας πω νέα πράγματα, που προέκυψαν μετά την κυκλοφορία του έργου.
Θα μιλήσω για την απήχηση του βιβλίου μετά την έκδοσή του. Για το τι συνέβη κι έχετε όλοι εσείς σήμερα στα χέρια σας το βαρύ, πολυσέλιδο, με εγκυκλοπαιδικό περιεχόμενο, έργο του σπουδαίου λόγιου και άξιου πατριώτη και αγωνιστή Μιχάλη Χαράλαμπου Μάνου, το έχουμε αναλύσει στον πρόλογο του βιβλίου που φέρει τον τίτλο: «Δεξί χέρι του Σαχίνη κι ενωτικός κρίκος των Βορειοηπειρωτών.»
Πριν σας αναφέρω πρόσωπα και αξιολογήσεις για το έργο αυτό, θα σας αφηγηθώ σύντομα πώς ο Μιχάλης Μάνος νοερά άνοιξε την πόρτα του σπιτιού μου στο χωριό κάποτε και αθόρυβα μπήκε μέσα.
Άκουσα για πρώτη φορά νωρίς το όνομα του από τη μητέρα μου. Ήμουν μικρός τότε. Ήταν ο δάσκαλός της. Καθώς της έδινε μάθημα, στο μεγάλο διάλειμμα της έλεγε: «Βίτα, πήγαινε λιγάκι σπίτι μου και σιδέρωσέ μου κανένα πουκάμισο, κι έλα γρήγορα, να προλάβεις το μάθημα!»
Ο πατέρας μου, σαν εργαζόταν μαζί με τον ανιψιό του Μιχάλη Μάνου, το Γιάννη Μπεκιάρη σε κρατική επιχείρηση στο Αργυρόκαστρο, τύχαινε στο σπίτι μου να γινόταν λόγος και για τον θείο του. Για τον αγώνα του Μιχάλη στον τόπο μας και στο εξωτερικό και για τις εξορίες στην Κρούγια και το Τεπελένι της αδελφής του, της Μαρίκας και του Γιάννη.
Τον Μιχάλη Μάνο τον συνάντησα, σαν μεγάλωσα, σε αφηγήσεις συγχωριανών μου κι όχι μόνο, πολιτικών αντιπάλων του, που τον κατηγορούσαν για τον άλλο δρόμο που επέλεξε. Δεν στήριξε το εθνικο-απελευθερωτικό αλβανικό κίνημα, όπως οι αριστεροί. Μαζί και με άλλους ομοϊδεάτες του, δεν συμφώνησαν να αντιμετωπισθεί από κοινού με τους Αλβανούς ο καταχτητής. Πίστευαν ότι η αντίστασή μας, ως Βορειοηπειρώτες, εκείνη την εποχή, έπρεπε να γινόταν από ομάδες αυτοάμυνας των χωριών μας.
Για τις ιδέες του, τις πράξεις του, τον αγώνα του, τον κατάτρεξε τότε το σύστημα, με εξορίες και διωγμούς. Μετά την εκτέλεση του Σαχίνη επιχείρησαν να τον εξοντώσουν φυσικά και αυτόν.
Ήταν το ανθρωποκυνηγητό και στα Γιάννενα, ένας από τους βασικούς λόγους που ο Μιχάλης Μάνος μαζί με τον Γιάννη Λίλλη την ίδια μέρα εγκαταλείπουν την πρωτεύουσα της Ηπείρου και πηγαίνει ο ένας στην Αυστραλία κι ο άλλος στην Αμερική. Αποφεύγουν τον κίνδυνο, σώζουν τη ζωή τους.
Μετά το 1990 με την αλλαγή του δικτατορικού καθεστώτος στην Αλβανία και το άνοιγμα των συνόρων, ήθελα να μάθω πολλά και διάφορα για τους κατατρεγμένους, που το πρώην σύστημα τους στιγμάτιζε εχθρούς. Τότε έπεσα και πάνω στον Μιχάλη Μάνο. Ψάχνοντας μπόρεσα να βρω λίγα πράγματα. Βρήκα όμως το βασικό, τον πατριωτισμό ενός υπέροχου, ανοιχτόμυαλου διανοούμενου, πρότυπο για όλους μας. Σε κείμενο συνοδευόμενο από πενιχρή ασπρόμαυρη φωτογραφία, διάβασα τη σύντομη βιογραφία του. Ως τότε, προφανώς, δεν φανταζόμουν να υπάρχει άλλο υλικό.
Κι όμως, γινόταν μια έντονη προσπάθεια από τις τρεις κόρες του, την Ανθούλα, τη Βασιλική και τη Θάλεια. Με το υλικό του αείμνηστου πατέρα τους, φακελωμένο όμορφα, προσπαθούσαν να βρουν τον ειδικό, το κατάλληλο πρόσωπο, τον επιμελητή για να του το εμπιστευτούν για να το προετοιμάσει για έκδοση.
Κι είχε μείνει αρκετό χρονικό διάστημα ο φάκελος στο σπίτι ενός συγγενή τους, του Μιχάλη Μπεκιάρη, στην Αθήνα. Αφού έμαθα σε ποια χέρια βρισκόταν ο θησαυρός, συνάντησα τον κάτοχο του αρχείου και προέκυψε σε συνέχεια η πιο πετυχημένη συνεργασία μου. Δουλεύοντας, γέμισε η ψυχή μου από αρχές, αρετές, τρόπο γραφής, από όλα τα προτερήματα του αγαθού συμπατριώτη μου, Μιχάλη Μάνου.
Ας μην πω περισσότερα. Η επιθυμία μου είναι σε τούτη την παρουσίαση βιβλίου να μιλήσουν άλλοι για το Μιχάλη. Αξιόλογα πρόσωπα του χώρου μας, που προμηθεύτηκαν τα «Ευλογημένα χώματα».
Ο εκδότης, του έργου «Ευλογημένα χώματα», Παναγιώτης Λέζος μας λέει για τον Μιχάλη Μάνο και την «Ηπειρωτική Εστία»:
«Στην εκδοτική προσπάθεια της Εταιρείας Ερευνών Ελίκρανον, που έχει τάξει σκοπό ζωής, την δημιουργία μιας πλήρους ηπειρωτικής βιβλιοθήκης πηγών, για τους αυριανούς ερευνητές, οι οποίοι θα ανασκάπτουν την ιστορική αλήθεια, αναφορικά με τον ηπειρωτικό χώρο, αναμφισβητήτως και έπιασε θέση και, μάλιστα από τις πρώτες, η αναζήτηση του μακρόβιου περιοδικού «Ηπειρωτική Εστία».
Η απόκτηση των 40 τόμων της «Ηπειρωτικής Εστίας» μας ώθησε να ερευνήσουμε περαιτέρω όχι μόνο τα κείμενα του Μιχάλη Μάνου, αυτού καθ’ εαυτού, αλλά και την όλη σύνθεση, το στήσιμο της όλης αυτής εκδοτικής προσπάθειας που διήρκησε για 37 ολόκληρα χρόνια. Και στην ερευνητική αυτή προσπάθεια των 40 τόμων βρήκαμε παντού τη σύνταξη του Μιχάλη Μάνου σε όλα τα κείμενα. Ομολογουμένως πως, στους 40 τόμους δεν βρήκαμε τόσα πολλά ενυπόγραφα κείμενά του όμως, σε κάθε κείμενο του περιοδικού, σε κάθε θέμα και σε κάθε παράγραφο των 40 τόμων βρήκαμε το άοκνο εθνικό έργο, την αλύγιστη πατριωτική ψυχή που δεν καταλάγιαζε και το λογοτεχνικό πνεύμα του Μιχάλη Μάνου.
Θεωρούμε πως ο Μιχάλης Μάνος μαζί με τους συνεργάτες του δημιούργησαν με την «Ηπειρωτική εστία» μία μοναδική ιστορική περιοδική έκδοση με σπανιότατες πληροφορίες για όλο το θεματολογικό εύρος που απλώνεται στην Ήπειρο της εθνολογίας, της ανθρωπολογίας, της λαογραφίας, της ιστορίας, της γλωσσολογίας, της αρχαιολογίας κ.λπ. Η νηφαλιότητα και το βάθος, με το οποίο παρουσιάζονται όλα τα θέματα, καθιστούν το έργο του Μιχάλη Μάνου στην «Ηπειρωτική εστία», ένα πολύτιμο εργαλείο επιστημονικής έρευνας στην καταλληλότερη δυνατή ιστορική εποχή.»
Ο σπουδαίος συγγραφέας, που κέντησε τον ύμνο του άγιου τόπου μας «Ήμαστε κι εμείς» Ανδρέας Ζαρμπαλάς διατυπώνει:
«Δεν θυμάμαι πού και πότε άκουσα την πληροφορία ότι ο Μιχάλης Μάνος ήταν ο ιδρυτής του περιοδικού «Ηπειρωτική Εστία». Ομολογώ πως κατά καιρούς είχα ξεφυλλίσει αρκετά από τα τεύχη του περιοδικού, δίχως να ρωτώ ποιος είναι ο ιδρυτής. Άλλο ήταν εκείνο που με βασάνιζε: Να βρω μια πόρτα για να περάσω στις προηγούμενες γενιές μας, που τόσο μας λείπανε. Αυτή η έλλειψη έκανε τραγική τη μοίρα της δικής μου γενιάς. Λες και η γενιά μου δεν είχε φυσική συνέχεια.
Θυμάμαι, όμως, το πώς έλαμψε απότομα το όνομα Μιχάλης Μάνος, που μέχρι τότε έστεκε θολό και κουρνιασμένο στις άκρες του μυαλού μου… Το βιβλίο «Ευλογημένα χώματα»… φέρει επιτέλους σε μας την πλήρη εικόνα του έξοχου αυτού πατριώτη. Δάσκαλος, δημοσιογράφος, ποιητής, ερευνητής των παραδόσεων και της τοπικής γλωσσικής διαλέκτου, αθεράπευτος εραστής της Δερβιτσάνης και όλης της Δρόπολης ο Μιχάλης Μάνος, άνθρωπος του πνεύματος, αλλά και της πράξης, ταγμένος στον αγώνα για την πραγματοποίηση των υψηλών ιδανικών του τόπου του…
…Είμαι σίγουρος ότι η ψυχή του Μιχάλη Μάνου ψηλά στους ουρανούς που βρίσκεται, αγαλλιάζει για την συνένωση των γενεών μας, αλλά ταυτόχρονα θα θλίβεται, καθώς αντικρίζει την εικόνα του αγαπημένου του τόπου. Εδώ ο αγώνας για ευημερία και καλύτερη ζωή νίκησε κατά κράτος την αγάπη για τα χώματα. Τα χώματα, πάνω στα οποία δεν φύονται πια φωνές, τραγούδια και χοροί. Χρόνο με το χρόνο, το ένα στρώμα της σιωπής πιάνει το άλλο, όπως το νέο χιόνι πιάνει το παλιό.»
Ο Φίλιππος Γιωβάννης, μέλος του Ιδρύματος Βορειοηπειρωτικών Μελετών στα Γιάννενα, που άκουσε και διάβασε πολλά για το Μιχάλη Μάνο, γράφει:
«Πρωταγωνιστικό ρόλο στα μεταπολεμικά πνευματικά δρώμενα των Ιωαννίνων έπαιξε και ο δικός μας Μιχάλης Μάνος. Πρωτοπόρος στην έκδοση του πνευματικού περιοδικού «Ηπειρωτική Εστία», το οποίο συγκαταλέγεται στα ελάχιστα (δύο ή τρία) παρόμοια περιοδικά στην Ελληνική επαρχία την εποχή εκείνη (αρχές του ’50).
Ο Μιχάλης Μάνος ήταν, με σύμφωνη γνώμη των συνιδρυτών, ο εκδότης του περιοδικού. Ήταν αυτός που 4 χρόνια μετά την κυκλοφορία του πρώτου τεύχους, λάμβανε στα χέρια του το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.
Συνιδρυτής, επίσης, της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, μιας πρωτοπόρου πνευματικής κυψέλης για τους απανταχού Ηπειρώτες, για τους Πανέλληνες.
Το όνομά του αναφέρονταν και αναφέρεται ακόμη από τους πνευματικούς ανθρώπους της πόλης.
Το σημαντικότερο, όμως, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι ότι το όνομά του αναφέρονταν από τους συμπατριώτες μας με υπερηφάνεια. Ήταν, το όνομά του, μια παρηγοριά στις περιστάσεις και τις συνθήκες που είχαν βρεθεί.
Ήταν το καμάρι τους!»
Μάνος για Μάνο. Ο Γιώργος Μάνος, είναι ένας από τους διοργανωτές της αυθόρμητης διαμαρτυρίας του Αλήκου, που με τον πρωταρχικό τους ρόλο παρέσυραν τη μάζα να μετέχει στην εξέγερση για τα αδικοχαμένα παιδιά πάνω στο σύνορο, τα πτώματα των οποίων οι αλβανικές αρχές δεν τα έδιναν στις οικογένειές τους, κατασταλάζει με λίγες μόνο λέξεις στο απόσταγμα:
«Διαβάζοντας το βιβλίο «Ευλογημένα χώματα», ταξίδεψα στο χώρο και το χρόνο της ιστορίας της βορειοηπειρωτικής γης και πολύ πέραν αυτής. Η γενναιότητα των ανδρών που γέννησε και το πάθος τους για την εθνική δικαίωση, αποδίδονται με μια σπάνια και θαυμαστή γραφή. Ο ίδιος ο Μιχάλης Μάνος που δείχνει να τους θαυμάζει, είναι απλά ένας από αυτούς.»
Ο Αλκιβιάδης Νταλές, Πρόεδρος Αδελφότητας Σχωριαδιτών, που μαζί με τους συνεργάτες του μέσω πρωτοβουλιών καλλωπίζουν το χωριό τους με έργα υποδομής και παλεύουν παραδειγματικά για τη διατήρηση κι εμπλουτισμό της λαογραφικής παράδοσης, διαβάζοντας το βιβλίο του Μιχάλη Μάνου, με την ευγένεια που τον χαρακτηρίζει, υπογραμμίζει:
«Ένας, όχι από τους πολλούς, αλλά από τους διαλεχτούς και μοναδικούς, από τους αγωνιστάς της ζωής και της ιδέας», είναι η αναφορά του συγχωριανού μου, του αείμνηστου, Γιάννη Τσιαμπέρη, στον επικήδειο λόγο για τον Μιχάλη Μάνο που έμεινε βαθιά στην μνήμη μου.
Από διαβάσματα για τον Μιχάλη Μάνο ήξερα μόνο ότι ήταν ένας από τους πιο πιστούς συνεργάτες του Βασίλη Σαχίνη. Τίποτε περισσότερο δεν γνώριζα. Η ανάγνωση του βιβλίου, δώρο από το φίλο μου, που πάλεψε και μας έδωσε αυτή την τόσο ποιοτική έκδοση, με φώτισε περισσότερο, μου άνοιξε διάπλατα τον ορίζοντα. Ξετυλίχθηκε μπροστά στα μάτια μου το μεγαλείο του ενός «από τους εκλεκτούς» πατριώτες με ξεχωριστή δράση, όραμα και πνευματική διάνοια, που έσβησε μαχόμενος για τα ιδανικά της πατρίδας.
Συχνά, βυθισμένος στις σκέψεις μου, άδικα προσπαθώ να βρω κοινά σημεία πλεύσης ανάμεσα στον αγωνιστή Μιχάλη Μάνο και τους σημερινούς εθνοπατέρες μας, που έχουν αναλάβει εργολαβικά τις τύχες των βορειοηπειρωτικών ευλογημένων χωμάτων.»
Ο Μηνάς Λέκκας βλέπει από την οπτική γωνία του ποιητή και σχολιάζει ποιητικά το έργο του Μιχάλη Μάνου:
«Η ανάγνωση εκλεκτών βιβλίων, είναι συνδιάλεξη με τους πιο τέλειους από τους συνανθρώπους μας, που έζησαν κατά το παρελθόν ή το παρόν» διατυπώνει ο Καρτέσιος
Ένα τέτοιο εκλεκτό βιβλίο είναι τα «Ευλογημένα χώματα» του πολυδιάστατου διανοούμενου, του φλογερού αγωνιστή και ακάματου εργάτη του λόγου και της πένας, του συμπατριώτη μας, Μιχάλη Χαράλαμπου Μάνου από τη Δερβιτσάνη της Κάτω Δρόπολης.
Μέσα στις 378 σελίδες του βιβλίου αυτού, χτυπάει αδιάκοπα σαν μεγαλόηχη καμπάνα η ευαίσθητη καρδιά του συγγραφέα του. Μέσα, εκεί, κάθεται σταυροπόδι μια πατριδολάτρισσα Μούσα, που τραγουδάει μελωδικά με τους πιο γλυκούς και δραματικούς τόνους τον πόνο, την αγάπη και την ελπίδα της αγαπημένης του γενέτειρας.
Απευθυνόμενος στους σκλαβωμένους συμπατριώτες του γράφει: Της λευτεριάς κράτα ψηλά, / Το φλάμπουρο, το άγιο, / Μη το μολύν’ αγαρινός… / Αδέλφια μου, κουράγιο!
Η αυτοπροσωπογραφία που ζωγράφισε και μας άφησε κληρονομιά ακριβή, με το σύντομο, κατά κάποιον τρόπο, πέρασμά του στη ζωή, είναι ο πλούσιος εσωτερικός του κόσμος, η μεγάλη του αγάπη για τη γενέτειρα και ο άκαμπτος αγωνιστικός του χαρακτήρας.»
Ο Αντώνιος Βασιλείου από το Δέλβινο, που τον διακρίνει η εντιμότητα και είναι σημαδεμένη η ζωή του από δύο κορυφαία γεγονότα, την προσπάθεια του ως διευθυντής τράπεζας στους Αγίους Σαράντα το 1997 με την εμπόλεμη κατάσταση στην Αλβανία, να σώσει τα λεφτά των συνταξιούχων και την υπουργοποίησή του στην Αλβανική Κυβέρνηση με τη συγκατάθεση της Ομόνοιας – ΚΕΑΔ, αναφέρει για το βιβλίο «Ευλογημένα χώματα»:
«Ευτυχισμένος είναι όποιος έμαθε την ιστορία» λέει ο Ευριπίδης. «Ο λαός που μελετάει και ξέρει την ιστορία του, κρίνει πάντα ασφαλέστερα την τωρινή κατάστασή του, τους όρους της προόδου του και την μελλοντική πορεία προς την ευτυχία του» λέει ο Φρανσουά Γκιζό.
Αυτό το νόημα έχει και το εν λόγω βιβλίο, το σπουδαίο έργο του μεγάλου πατριώτη και αγωνιστή που υποστήριξε μέχρι το τέλος της ζωή του την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Βόρειο Ήπειρο, με σκοπό να απαλλαχθεί από τα βάσανά της, από τα δεινά, από τις συμφορές.
Ένα μεγάλο ευχαριστώ στις κόρες του Μιχάλη Μάνου που διατήρησαν και παρέδωσαν το αρχείο του πατέρα τους άθιχτο. Έκαναν το χρέος τους, εφόσον γνώριζαν καλά ότι είναι μια παρακαταθήκη που δεν ανήκει μόνον στην οικογένειά τους, αλλά σε όλους τους συμπατριώτες τους.
Στο έργο του Μιχάλη Μάνου προβάλλονται αρετές, θυσίες, αξίες. Στις σελίδες του διαπιστώνεις την αγωνιστική πραγματικότητα, από την οποία μπορεί κανείς να αντλήσει δύναμη και να διδαχτεί πολλά.»
Γράφει σε ανάρτησή του ο δημοσιογράφος, συγγραφέας και καθηγητής στο Τμήμα Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αργυροκάστρου, Παναγιώτης Μπάρκας:
«Ο Μιχάλης Μάνος υπήρξε ο εμπνευσμένος και προικισμένος άνθρωπος, με την ιδιαίτερη αγάπη για τα «ευλογημένα χώματα» του τόπου του. Με το έργο και τη δράση του, κατάφερε να τον τιμήσει ιδιαίτερα, να τον ανυψώσει και να τον εντάξει στο πανελλήνιο γίγνεσθαι.
Υπήρξε στενός συνεργάτης του Βασίλη Σαχίνη. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο εντάχτηκε από νωρίς στα ανταρτοσώματα, ανέλαβε εμπιστευτικές αποστολές υπέρ του έθνους και ίδρυσε στα Ιωάννινα την Επιτροπή Βορειοηπειρωτικού Αγώνα.
Υπήρξε ο εμπνευστής της ιδέας και ο ιδρυτής στην «Εταιρία Ηπειρωτικών Μελετών», σε Ιωάννινα και Νέα Υόρκη, ο ιδρυτής της «Εταιρίας Νεοελληνικών Σπουδών» στη Νέα Υόρκη, του «Ελληνικού Πνευματικού και Εκδοτικού Κέντρου» επίσης στη Νέα Υόρκη, του πρώτου ελληνικού ραδιοπρόγραμματος (1959) στις ΗΠΑ.
Το έργο και η δράση του Μιχάλη Μάνου, η αγάπη για τον τόπο του, η κληρονομιά και το όνομα που μας παρέδωσε, αποτελούν έναυσμα πατριωτικής, εθνικής, πολιτιστικής, ερευνητικής και επιστημονικής σπουδής.»
Έγραψε στη μνήμη του Μιχάλη Μάνου η «Ηπειρωτική Εστία», μετά τον πρώτο χρόνο της φυγής του από τη ζωή:
«Ή υπόμνηση τούτη, που γίνεται ως μνημοσύνη αναφορά, παράλληλα με το ετήσιο μνημόσυνό του στη Νέα Υόρκη, δίνει την αφορμή να τονίσουμε, ξανά, πως ο Μιχάλης Μάνος έμεινε πάντα απείραχτος από την μορφή και τον ρυθμό της ζωής εκεί, πως δεν τον απαλλοτρίωσε κι’ ούτε τον εκέρδισε η μεγάλη τούτη χώρα. Γι’ αυτό, ως την τελευταία πνοή του, ένοιωθε να είναι πάντα έτοιμος για την πατρίδα. Ήταν δεμένος με την «Ηπειρωτική Εστία», ονειρευόταν την πνευματική άνθιση του τόπου μας, για την όποια πάσχισε, αγωνίστηκε και συνέβαλε αποφασιστικά.
Η «Ηπειρωτική Εστία», θα διατηρήσει την μνήμη του και θα παραδώσει στην ιστορία, την εισφορά του στην γενικότερη πνευματική, πολιτιστική και κοινωνική ζωή του τόπου μας. Και θα τιμά αυτόν τον σθεναρό αγωνιστή, τον ευαίσθητο άνθρωπο και τον Έλληνα – Βορειοηπειρώτη διανοούμενο, που ζούσε με το όραμα της γενέθλιας γης και με τα μάτια, πάντα υγρά, γυρισμένα προς τα βουνά της.»
Μια προσωπική μου υπόσχεση, δοσμένος λόγος, αφέθηκε σκοπίμως για το τέλος της εκφώνησής μου. Σας την ανακοινώνω:
«Δεν εξαντλήθηκαν όλα τα περιθώρια στην έκδοση αυτή. Γιατί είναι τεράστιο το έργο του Μιχάλη Μάνου. Κάθε μέρα στην αναζήτησή μου, στην έρευνά μου, προκύπτουν κι άλλα υλικά. Άρθρα και φωτογραφίες. Όλα αυτά τα συγκεντρώνω με υπομονή και μεράκι σε φάκελο, ώστε κάποια μέρα με την ολοκλήρωση της προσπάθειας μου να αξιοποιηθούν σε έκδοση νέου βιβλίου, που θα έχει εξίσου, ίσως και μεγαλύτερη απήχηση από τα «Ευλογημένα χώματα».
Σας ευχαριστώ θερμά! Και σας εύχομαι καλή αντάμωση στο επόμενο πόνημα!»
Συγχαρητήρια πολλά σε όλους