Με αυτό το 3ο δημοσίευμα συνεχίζουμε την καταγραφή των αποδράσεων από τα Ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως το κατέγραψε ο Μανόλης Μακρής.
Φύγετε να γλυτώσετε!
Αμέσως μετά την αποχώρηση του δεύτερου συμμαχικού κατασκοπευτικού κλιμακίου, οι Γερμανοί πληροφορήθηκαν ότι υπήρχαν συνεργάτες τους στην Κάρπαθο ειδικά στην Σαρία απ’ όπου αναχώρησε το κλιμάκιο. Οι Γερμανοί κατάστρωσαν σχέδιο για να εξαρθρώσουν και να συλλάβουν τους συνεργάτες των Συμμάχων στην Κάρπαθο. Τον Μάιο του 1944, ένα καΐκι της Γερμανικής Αντικατασκοπείας παρουσιάστηκε στην περιοχή της Ολύμπου ως Συμμαχικό και προσπάθησε να έλθει σε επαφή με τους συνεργάτες των κατασκόπων. Οι Γερμανοί κίνησαν τις υποψίες του Νικία Ν. Χαρτοφύλακα, Μανώλη Β. Καρελλά και του γιου του Βασίλη, και του Μανώλη Ορφανού που είχαν συνεργαστεί με τους Συμμάχους.
Ο Νικίας εξέθεσε την κατάσταση στον καπετάν Στέλιο Φαρμακίδη, ο οποίος τον συμβούλευσε να φύγουν αμέσως για να γλυτώσουν αυτοί και οι άλλοι που ήταν αναμειγμένοι στην υπόθεση. Τους έδωσε ένα ψωμί και έναν τενεκέ νερό και τους υπέδειξε να ξεκινήσουν από το Παρασπόρι και να σταματήσουν στο νησάκι Αντίτηλο της Τήλου και απ’ εκεί, όταν θα έβρισκαν την κατάλληλη ευκαιρία, να περάσουν στην απέναντι μικρασιατική ακτή. Ο Στέλιος συνέστησε ακόμη στο Νικία να πάρουν μαζί τους και ένα δεύτερο πανί γιατί θα περνούσαν ανοικτό πέλαγος.
Με τη βοήθεια της Ευδοξίας, μιας Απερίτισσας που συζούσε με τον Brigadiere της Finanza, πήραν άδεια να πάνε στη Σαρία. Για τη μεσολάβηση της η Ευδοξία ζήτησε να της φέρουν στην επιστροφή πέντε κιλά τυρί κι ένα ερίφι. Ξεκίνησαν από το Διαφάνι ο Νικίας Χαρτοφύλακας με τον Βασίλη Καρελλά και τον αδελφό του Μιχάλη, και τον Μανώλη Ορφανό. Σταμάτησαν στη Βανάντα που έμενε η οικογένεια του Νικία να τους αποχαιρετήσει, δεν τους είπε τίποτε αλλά ο μεγάλος του γιος ο Νικολής, κάτι κατάλαβε και το είπε στη μητέρα του. Μεγάλη η συγκίνηση και η στενοχώρια, σαράντα χρονών τότε ο Νικίας, άφηνε τη γυναίκα του με επτά παιδιά και δεν γνώριζε αν θα τους ξανάβλεπε.
Πάνε στα Παλάτια και βρίσκουν το Μανώλη Καρελλά, και του εξήγησαν την κατάσταση. Δύσκολα να πάρει απόφαση, να παρατήσει την οικογένεια και τη δουλειά του και να φύγει. Κατάλαβε ότι δεν γινόταν διαφορετικά και πήρε την απόφαση: «Να φύομε». Άφηνε και αυτός γυναίκα και παιδιά, ο γιός του ο Κωνσταντής ήταν ακόμη μωρό. Πήρε μαζί του τον γιο του Βασίλη και έμενε πίσω ο 17-χρονος γιος του ο Μιχάλης να αναλάβει τις οικογενειακές ευθύνες, αυτήν την εποχή από τη μια μέρα στην άλλη τα παιδιά γίνονταν άνδρες. Από τα Παλάτια πήγαν στην Αλιμούντα, δεν τολμούσαν όμως να ξεκινήσουν, φοβούνταν μη περάσει το γερμανικό καΐκι και τους δει. Πήγαν στο Παρασπόρι και περίμεναν να βραδιάσει, είχαν πάρει μαζί τους ρούχα, νερό, ψωμί και ό,τι άλλο φαγώσιμο βρέθηκε πρόχειρο.
Εκάμα το Σταυρό Τους …
Με το σκοτείνιασμα έκαμαν το σταυρό τους και ξεκίνησαν από το Παρασπόρι. Στην αρχή πήγαιναν με τα κουπιά, και σαν ανοίχτηκαν στο πέλαγος έβαλαν και το πανί και τράβηξαν για την Αντίτηλο. Είχαν δυο πανιά, όταν φυσούσε δυνατός αέρας έβαζαν το μικρό και όταν έπεφτε ο αέρας έβαζαν το μεγάλο. Ο καιρός ήταν μπονάτσα και όλη τη νύχτα τραβούσαν κουπί. Με το χάραμα ήταν ακόμα 6-7 μίλια απ’ την Αντίτηλο, έπρεπε να βιαστούν μήπως περάσει κανένα γερμανικό πλοίο ή αεροπλάνο και τους δει. Έβαλαν το μεγάλο πανί και έλαμναν με τα τέσσερα κουπιά.
Με το ξημέρωμα της 7ης Μαΐου 1944 έπιασαν γιαλό στην Αντίτηλο, όπως τους είπε ο Στέλιος. Είχαν σκοπό να βουλιάξουν τη βάρκα. (Το βούλιαγμα της βάρκας ήταν συνηθισμένη τακτική των Δωδεκανήσιων που ήταν αναμειγμένοι στην κατασκοπία ή θέλαν να αποδράσουν, ακολουθώντας την εξής διαδικασία: Με το ξημέρωμα ξαρμάτωναν την βάρκα και αφαιρούσαν όλα τα σύνεργα και τα εφόδια, την έφερναν μερικά μέτρα από την ακτή και της έβγαζαν τον πίρο.
Την άφηναν να γεμίσει θάλασσα, έβαζαν μέσα μερικές πέτρες και την άφηναν να πατώσει σε 4-5 μέτρα βάθος. Μετά έβγαιναν στη στεριά, κρύβονταν μέσα στους θάμνους ή πίσω από βράχους και περίμεναν να περάσει η μέρα. Πολλές φορές περνούσαν περιπολικά δίπλα ή και πάνω από τη βάρκα χωρίς να την πάρουν είδηση. Με το σκοτείνιασμα ξαναβουτούσαν, έβγαζαν τις πέτρες μέσα από τη βάρκα και ξανάβαζαν τον πίρο στη θέση του. Με το τενεκέ άδειαζαν τη θάλασσα, την ξαναρμάτωναν, την φόρτωναν με τα εφόδια που είχαν και ήταν έτοιμοι να συνεχίσουν το νυχτερινό τους ταξίδι).
Αλλά για καλή τους τύχη βρέθηκε στην πλώρη τους μια ευρύχωρη σπηλιά με βαθιά νερά. Μπήκαν μέσα και φούνταραν τη βάρκα. Η τύχη και πάλι τους βοήθησε, η σπηλιά είχε διέξοδο που τους έβγαζε πάνω στο νησί. Ήταν γύρω στις οκτώ το πρωί της 7ης Μαΐου 1944, όταν τακτοποίησαν τη βάρκα και βγήκαν πάνω στη στεριά. Για περισσότερη ασφάλεια κρύφτηκαν μέσα’ στους σκίνους, πίσω από μεγάλους βράχους.
Σε λίγο πέρασε 100 μέτρα από κοντά τους ένα γερμανικό περιπολικό, ευτυχώς δεν πήρε είδηση τη βάρκα μέσα στη σπηλιά.
Για κάθε ενδεχόμενο ήταν και αυτοί προετοιμασμένοι, είχαν βάλει καμιά δεκαριά δυναμίτες και ήταν έτοιμοι να πετάξουν την αυτοσχέδια τορπίλη μέσα στο περιπολικό και «ότι ήθελε να γίνει ας γίνει», έτσι και αλλιώς ήταν πούταν χαμένοι. Ο καιρός ήταν καθαρός και από την Αντίτηλο έβλεπαν στα βόρειά τους τη χερσόνησο της Κνίδου με τον κάβο Κριό και στα βόρεια-ανατολικά τη Σύμη που κατείχαν ακόμη οι Γερμανοί.
Κατά τις 9 το βράδυ, όταν νύχτωσε για καλά, έβγαλαν τη βάρκα από την σπηλιά και ξεκίνησαν για την Τουρκία. Ο καιρός φυσούσε ευνοϊκός και έβαλαν το μεγάλο πανί, υπολόγιζαν να περάσουν το μπουγάζι και να φτάσουν στον προορισμό τους προτού ξημερώσει. Ξαφνικά κοψοχόλιασαν, δυο προβολείς από τη Σύμη έψαχναν τη γύρω περιοχή, ευτυχώς δεν είδαν τη βάρκα και την γλύτωσαν.
Κάποτε είδαν φώτα, ήταν κοντά στην Τουρκία αλλά φοβούνταν να πιάσουν στεριά και να φουντάρουν προτού ξημερώσει. Ήταν γύρω στις τρεις το πρωί όταν έπεσαν ο Νικίας Χαρτοφύλακας και ο Μανώλης Καρελλάς να κοιμηθούν και άφησαν τους δυο νεαρούς να κρατούν τη βάρκα κοντά στη στεριά με τα κουπιά, γιατί αν και γαλήνη είχε δυνατό ρεύμα. Αλλά όπως ήταν κουρασμένοι και αγρυπνημένοι τους πήρε και αυτούς ο ύπνος.
Όταν ξύπνησαν, ήταν πια μέρα. Το ρεύμα τους είχε πάρει μεσοπέλαγα προς τη μεριά της Κω. Σε λίγο άκουσαν βουητό, ήταν ένα γερμανικό αεροπλάνο, χαμήλωσε πάνω απ’ τη βάρκα και έριξε μια δοκιμαστική βολή. Την ίδια στιγμή άκουσαν οπλοπολυβόλο, ένα αγγλικό αεροπλάνο που ερχόταν από τη μεριά της Τουρκίας επιτέθηκε στο γερμανικό. Σε λίγο έρχονται δυο γερμανικά και ένα δεύτερο αγγλικό αεροπλάνο. Το κακό μεγάλωσε, ένα από τα γερμανικά αεροπλάνα κτυπήθηκε και έπεσε στη θάλασσα, η βάρκα βρήκε την ευκαιρία κι έφτασε στην Τουρκία.
Απ’ εκεί πήγαν στη Μέση Ανατολή, ο Νικίας Χαρτοφύλακας και ο Μανώλης Καρελλάς κατετάγησαν στο ναυτικό και ο Μανώλης Ορφανός στην αστυνομία, τον Βασίλη Καρελλά δεν τον πήραν λόγω ηλικίας.
WWII escapes from the Italian-occupied Dodecanese – 3rd
By Manolis Cassotis
With this 3rd article, we continue the recording of escapes from the Italian-occupied Dodecanese during the WWII, as recorded by Manolis Makris.
Run to be saved!
Immediately after the departure of the second allied spy mission, the Germans found out that there were collaborators in Karpathos, especially in Saria from where the mission left. The Germans devised a plan to dismantle and capture the Allies’ collaborators in Karpathos. In May 1944, a German Counterintelligence boat presented itself in the Olympus area as Allies and attempted to contact the spies’ collaborators. The Germans raised the suspicions of Nikias N. Hartofylakas, Manolis V. Karellas and his son Vassilis, and Manolis Orfanos who had collaborated with the Allies.
Nikias explained the situation to captain Stelios Farmakidis, who advised him that everyone should leave immediately to save themselves and the others who were involved in the case. He gave them a loaf of bread and a tin of water and instructed them to start from Paraspori and stop at the islet Antitilo of Tilos and from there, when they found the right opportunity, to cross to the opposite coast of Asia Minor. Stelios also advised Nikias to take a second sail with them because they would be crossing the open sea.
With the help of Eudoxia, an Aperitissa who lived with the Brigadiere of Finanza, they got permission to go to Saria. For her intercession, Eudoxia asked that five kilos of cheese and a «riffi» (baby goat) be brought back to her. Nikias Hartofylakas with Vassilis Karellas and his brother Michalis, and Manolis Orfanos started from Diafani. They stopped in Vananda where Nikia’s family lived to say goodbye, he didn’t say anything to them, but his eldest son Nikolis understood something and told his mother. Great emotion and distress, Nikias, forty years old at the time, left his wife with seven children and did not know if he would see them again.
They went to Palatia, where they found Manolis Karellas and explained the situation. Difficult to decide, to give up his family and his job and leave. He understood that there was no other option and made the decision: “Let’s go”. He also left behind wife and children; his son Constantine was still a baby. He took his son Vasilis with him and left his 17-year-old son Michalis behind to take on the family responsibilities, at this time children were becoming men overnight. From Palatia they went to Alimunda, but did not dare to start, they were afraid that a German boat would pass by and see them. They went to Paraspori and waited for nightfall, they had taken with them clothes, water, bread and whatever other food was available.
Made their Cross …
At nightfall they made their cross and started from Paraspori. At first, they went with the oars, and as soon as they opened to the sea they put on the sail and set off for Antitilo. They had two sails, when was strong wind, they put up the small and when the wind fell, they put up the big. The weather was bonanza, and they rowed all night. At dawn they were still 6-7 miles from Antitilo, they had to hurry in case any German boat or plane passed by and saw them. They set the mainsail and rowed with the four oars.
At sunrise on May 7, 1944, they got to Antitilo, as Stelios told them. They intended to sink the rowboat. (Sinking the rowboat was a common tactic of the Dodecanese who were involved in espionage or wanted to escape, with the following procedure: Before daybreak, they dismantled the rowboat and removed all the gear and supplies, bring them a few meters from the shore and take out the rowboat’s cap. They would let the boat fill with sea, put some stones in it and let it sink to a depth of 4-5 meters.
Then they would go ashore, hide in the bushes or behind rocks and wait for the day to pass. Many times, patrol boats would pass beside or above the rowboat without noticing it. After nightfall, they will dive, take out the stones for the rowboat to come up. Then, they will put back the cap, empty the sea with a tin, reload their supplies and continue the journey).
But luckily for them a spacious cave with deep water was found in their bow. They got in and anchored the boat. Luck helped them again; the cave had an exit that took them out onto the island. It was about eight o’clock in the morning of May 7, 1944, when they fixed the boat and went ashore. For more safety, they hid in the bushes, behind large rocks.
Shortly after, a German patrol boar passed 100 meters from them, luckily it didn’t notice the boat in the cave. Just in case, they were also prepared, they had armed a dozen dynamites, and they were ready to throw the improvised torpedo into the patrol boat and “whatever will be done, let it be done”, anyway they were lost. The weather was clear and from Antitilo they could see to the north the peninsula of Knidos with Cape Krios, to the north-east Symi which was still held by the Germans.
At 9 o’clock in the evening, when night had fallen, they took the boat out of the cave and set off for Turkey. The weather was blowing favorably, and they put up the mainsail, expecting to cross the sea and reach their destination before daybreak. Suddenly they were interrupted, two searchlights from Symi were searching the surrounding area, luckily, they didn’t see the rowboat and were saved.
Finally, they saw lights, they were close to Turkey but were afraid to make landfall and catch fire before dawn. It was around three in the morning when Nikias Hartofylakas and Manolis Karellas fell asleep and left the two young men to keep the boat close to land with the oars, because although it was calm there was a strong current. But just as they were tired and awake, sleep took them too.
When they woke up, it was already daylight. The current had taken them across the ocean towards Kos. Before long they heard a hum, it was a German plane, it swooped down over the boat and fired a test shot. At the same time, they heard machine gun fire, an English plane coming from the Turkish side attacked the German plane. Soon two German and a second English plane arrive. The evil grew, one of the German planes was hit and fell into the sea, the rowboat took the opportunity and got to Turkey.
From there they went to the Middle East, Nikias Hartofylakas and Manolis Karellas joined the navy and Manolis Orfanos the police, Vassilis Karellas was not taken, he was too young.
