Λούτρινες ή ηλεκτρικές, από καουτσούκ, πλαστικό ή από φλις, οι θερμοφόρες παρέχουν σήμερα απλόχερα τις ευεργετικές ιδιότητες της θερμοθεραπείας. Τι γινόταν όμως στην αρχαιότητα;
«Οι θερμοφόρες, παραδοσιακά, είναι φτιαγμένες από υλικά που, όπως γνωρίζουμε από το σχολείο, είναι ‘κακοί αγωγοί της θερμότητας’, όπως πλαστικό, καουτσούκ και άλλα. Στην αρχαιότητα, ωστόσο, ήταν πήλινες -τουλάχιστον αυτές που διασώθηκαν. Γιατί μπορεί να υπήρχαν θερμοφόρες και από άλλα υλικά, π.χ. δερμάτινες από κοιλιές ζώων -όπως άλλωστε ήταν και τα πρώτα αγγεία της ανθρωπότητας-, μόνο που σ’ αυτή την περίπτωση δεν θα τις βρούμε ποτέ!», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κώστας Πασχαλίδης, δρ αρχαιολόγος, επιμελητής της Προϊστορικής Συλλογής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ), με αφορμή έξι πήλινες θερμοφόρες που εκτίθενται στο «Αθέατο Μουσείο».
Η επιτυχημένη δράση του ΕΑΜ, που προβάλλει επιλεγμένες αρχαιότητες από τον κόσμο των αποθηκών, παρουσιάζει αυτή την περίοδο και έως τη Δευτέρα 31 Ιουλίου 2023, στην «Αίθουσα του Βωμού», ένα σύνολο από αρχαία πήλινα αγγεία θεραπευτικής χρήσης που χρονολογούνται από το τέλος του 3ου έως τον 1ο αι. π.Χ. και προέρχονται από την Αθήνα, τη Χαλκίδα, την Τανάγρα και από άλλες περιοχές (Εικ1). «Οι περισσότερες θερμοφόρες που γνωρίζουμε ανήκουν στην ελληνιστική περίοδο, οπότε τυποποιούνται και γενικεύεται η χρήση τους στην ιατρική η οποία, ούτως ή άλλως, την περίοδο αυτή έχει μια τεράστια ανάπτυξη τόσο στην ερευνητική της μεθοδολογία, όσο και στην εφαρμογή.
Η περίφημη Ιατρική Σχολή της Αλεξάνδρειας και άλλες σύγχρονες Σχολές στην ανατολική Μεσόγειο, πιθανότατα να έδωσαν την ώθηση για την τυποποίηση και τη χρήση τέτοιων αγγείων», εξηγεί ο Κ. Πασχαλίδης. Πόσοι όμως μπορούσαν να τις αποκτήσουν; «Αν η θερμοφόρα ήταν από δέρμα, που είναι υποπαράγωγο μιας σφαγής ζώου, ήταν οπωσδήποτε πιο εύκολο να αποκτηθεί. Οι πήλινες, όμως, που ήταν ειδικής χρήσης και ειδικής παραγγελίας και δεν κατασκευάζονταν με την ταχύτητα ενός συμμετρικού αγγείου, θα ήταν πιο ακριβές. Ίσως γι’ αυτό έχουν βρεθεί λίγες σε σχέση με άλλα χρηστικά αγγεία», απαντά στην ερώτηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Τα περίεργα σχήματα (Εικ. 2) και ο ειδικός τρόπος κατασκευής τους καθιστούσαν τα αγγεία αυτά κατάλληλα για την ανακούφιση ποικίλων παθήσεων, όπως το κρυολόγημα, οι αρθρίτιδες, οι ρευματισμοί, οι κακώσεις μυών και τα άλγη της κοιλιακής χώρας. Εξάλλου, χρήση ζεστών επιθεμάτων με τη μορφή καταπλασμάτων και εμπλάστρων είναι γνωστή στη ιπποκρατική ιατρική, η οποία επιδίδεται στην Τραυματολογία και στις παθήσεις των οστών, τομείς στους οποίους οι θερμοφόρες χρησιμοποιούνται έως σήμερα.
Αν και μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε για την εφαρμογή τους, η αφίσα που έχει δημοσιεύσει το ΕΑΜ (εικ. 4) είναι αρκετά κατατοπιστική. «Η κοίλη επιφάνεια των φακοειδών θερμοφόρων θα μπορούσε άνετα να εφαρμόζει στην περιοχή της κοιλιάς, καταπραΰνοντας πόνους περιόδου για παράδειγμα. Οι τριγωνικές ίσως εξυπηρετούσαν την ηβική χώρα, τα αυτιά (σε μια ωτίτιδα), ενώ οι πεταλόσχημες εφαρμόζουν είτε στον αυχένα είτε στους βραχίονες είτε στους μηρούς.
Αλλά και σε κάποιες περιπτώσεις πονόδοντου, αν ακουμπούσαν ένα από τα τριγωνικά αγγεία στο μάγουλο η υπεραιμία θα βοηθούσε στην ανακούφιση του πόνου. Μπορούσαν, επίσης, να καταπραΰνουν πονοκεφάλους – του είδους που η θερμότητα ανακουφίζει – ή ένα κοινό λουμπάγκο, με τον τρόπο που το κάνουν σήμερα τα έμπλαστρα ή οι θερμαντικές αλοιφές», τονίζει ο αρχαιολόγος του Μουσείου.
Εκτός από τη χρήση τους, ιδιαίτερη είναι και η σύγχρονη ιστορία της ταύτισης των συγκεκριμένων αγγείων.
Ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ αφηγείται: «Εδώ και πολλά χρόνια στην ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας βρίσκονταν πήλινα αγγεία περίεργου σχήματος, τα οποία χαρακτηρίζονταν ως φλάσκες γιατί κάποια είχαν το κυκλικό σχήμα της τυπικής φλάσκας, πλην όμως με διαφοροποιήσεις. Δηλαδή, οι φακοειδείς επιφάνειές τους δεν ήταν κυρτές, αλλά κοίλες. Και τότε οι αρχαιολόγοι αναρωτιούνταν αν ήταν έτσι φτιαγμένες για να προσδένονται και να ακουμπούν ανατομικά στα πλευρά του γαϊδάρου. Δεν ήταν όμως όλες τους ίδιες.
Κάποιες ήταν τριγωνικές, άλλες καμπυλοειδείς, οι περισσότερες με περίεργα σχήματα που θα μπορούσε κανείς να πει ότι μιμούνταν ακόμα και όργανα του ανθρώπινου σώματος. Η εύρεσή τους ήταν σπάνια και σε συγκεκριμένα αρχαιολογικά περιβάλλοντα, άλλοτε σε τάφους, άλλοτε σε οικίες κι άλλοτε σε ιερά του Ασκληπιού. Το ζήτημα της χρήσης τους παρέμενε ένα ανοιχτό ερώτημα, μέχρι τη δεκαετία του 1980, όταν δημοσιεύθηκε ένα σύνολο περίεργων αγγείων από την Κάτω Πάφο, που σε άλλη περίπτωση θα τις λέγαμε φλάσκες, πλην όμως έφεραν ανάγλυφα τη μορφή μερών του ανθρώπινου σώματος και σχετίστηκαν με το τοπικό ιερό του Ασκληπιού».
Κάποιο από αυτά έμοιαζε με κνήμη, άλλο με στήθος, μηρό ή με άκρο χειρός, ενώ υπήρχαν και αγγεία που ήταν διακοσμημένα με δάχτυλα ποδιού ή και με ολόκληρο το πέλμα… «Ήταν ένα σύνολο αγγείων που η μία όψη τους ήταν διαμορφωμένη έτσι ώστε να εφαρμόζει στο ανθρώπινο σώμα. Και τότε οι υπεύθυνοι της μελέτης τους αμέσως είπαν: Αυτά δεν είναι φλάσκες, είναι σύνολα ίασης που προφανώς εξυπηρετούν με την πλήρωσή τους με καυτό νερό ή ακόμα και με ζεστό λάδι -γιατί το λάδι χάνει αργά τη θερμότητά του- ως φορείς θερμότητας. Ήταν, δηλαδή, θερμοφόρες», σημειώνει ο αρχαιολόγος για τα αντικείμενα που αναγνωρίστηκαν τελικά ως σύνεργα γιατρών, αθλητών και φαρμακοποιών της αρχαιότητας.
Πολλά τέτοια ευρήματα προέρχονται από τάφους και φαίνεται πως ανήκαν είτε στον ασθενή που πέθανε και ετάφη μαζί με την θερμοφόρα για να τον ανακουφίζει στο επέκεινα, είτε στον γιατρό, στον αθλητή ή στον φαρμακοποιό που τις εμπορευόταν. «Δηλαδή η θερμοφόρα χαρακτηρίζει κατά περίπτωση τους χρήστες της», σημειώνει ο συνομιλητής μας, ο οποίος αναφέρεται και στα σφραγίσματα (Εικ. 3) που φέρουν κάποιες από αυτές και αναγράφουν ανδρικά ονόματα.
«Κάποια από τα σφραγίσματα απαντώνται και σε άλλα αγγεία, τα οποία δεν είναι ιαματικής χρήσης και πιθανότατα συνιστούν υπογραφές των κεραμικών εργαστηρίων, δηλαδή αναγράφουν το όνομα του κεραμέα. Αλλά υπάρχει πάντα η περίπτωση, σφραγίσματα που δεν απαντώνται αλλού να αναγράφουν το όνομα του γιατρού που τις έχει παραγγείλει. Ή του φαρμακοποιού. Για παράδειγμα, ο ‘Ηρακλείδης’, το όνομα που είναι σφραγισμένο σε ένα από τα αγγεία, είναι πιθανότατα ο κατασκευαστής, δηλαδή το εργαστήριο κεραμικών του Ηρακλείδη. Αλλά θα μπορούσε να είναι και το όνομα του φαρμακοποιού που τις πουλάει ή του γιατρού που τις διαθέτει», πληροφορεί το ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Στο «Αθέατο Μουσείο» (Εικ. 6) εκτίθενται για πρώτη φορά στο κοινό 6 από τις 11 πήλινες θερμοφόρες που φυλάσσονται στο ΕΑΜ. Και οι 11 ταυτίστηκαν, μελετήθηκαν λεπτομερώς και δημοσιεύτηκαν από τους αρχαιολόγους, Δρ Ευάγγελο Βιβλιοδέτη (Προϊστάμενο του Τμήματος Εκθέσεων, Επικοινωνίας και Εκπαίδευσης του Μουσείου) και Δρ Μιμίκα Γιαννοπούλου. Επιπλέον, ο κ. Ε. Βιβλιοδέτης επιμελήθηκε αρχαιολογικά την έκθεσή τους στο «Αθέατο Μουσείο».
Τέλος, στις ημερομηνίες 11 και 25 Ιουνίου, 9 και 23 Ιουλίου ημέρα Κυριακή, καθώς και 7 και 28 Ιουνίου και 5 Ιουλίου ημέρα Τετάρτη, ώρα 13:00, αρχαιολόγοι του ΕΑΜ υποδέχονται τους επισκέπτες στον χώρο της έκθεσης και συνομιλούν μαζί τους για τους αρχαίους θεραπευτές, τις μεθόδους και τα μυστικά της αρχαίας ίασης, από τους προϊστορικούς χρόνους ως το τέλος της αρχαιότητας. «Θα μιλήσουμε για τις παθήσεις και τους τρόπους που η κάθε κοινωνία τις αντιμετώπιζε διαχρονικά, άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε χωρίς. Θα αναφερθούμε στην πανανθρώπινη και πανάρχαια ανάγκη ‘να βοηθήσει κι ο Θεός’, στη λατρεία του Ασκληπιού που ήταν μία από τις πιο διαδεδομένες στην αρχαιότητα, για να καταλήξουμε στα σημερινά, υπερσύγχρονα νοσοκομεία του δυτικού κόσμου όπου μαζί με τον αξονικό τομογράφο διαθέτουν πάντα κι ένα παρεκκλήσι», υπογραμμίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κ. Πασχαλίδης.
Για την παρακολούθηση της παρουσίασης είναι απαραίτητη η προμήθεια εισιτηρίου και η δήλωση συμμετοχής κατά την προσέλευση. Θα τηρηθεί σειρά προτεραιότητας. Τηλ. επικοινωνίας: 213 214 4856, 2132144889, 2132144838.
Πηγή: ΑΠΕ – ΜΠΕ / Ελένη Μάρκου
