Γράφει ο Γιώργος Αναγνώστου*, **,
Οι μετανάστες απεικονίζονται ως πουλιά που έχουν πετάξει από την «πρώτη τους φωλιά», μια εικόνα που επαναφέρει ένα κοινό μοτίβο της μουσικής παράδοσης για την ξενιτιά.
Τι οφείλει η Πολιτεία στη διασπορά των Ελλήνων; Τι είδους αναγνώριση έχει υποχρέωση να αποδώσει στους Ελληνες έξω από τα σύνορα, δεδομένης της πολύπλευρης συνεισφοράς τους στη χώρα; Τα ερωτήματα αυτά προκύπτουν με αφορμή τρεις πρόσφατες δράσεις ανώτατων θεσμών –της Προεδρίας της Δημοκρατίας, της Ακαδημίας Αθηνών και της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας– με σκοπό την επιβράβευση πετυχημένων Ελλήνων και Ελληνίδων της διασποράς.
Η Πολιτεία, υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας τίμησε το 2021 με τα Βραβεία Αργώ, για τρίτη συνεχόμενη χρονιά, προσωπικότητες που διακρίθηκαν έξω από την Ελλάδα στις κατηγορίες των επιστημών, του πολιτισμού και των τεχνών, της επιχειρηματικότητας, της καινοτομίας, της ανθρωπιστικής προσφοράς, της προσφοράς στα κοινά, του αθλητισμού και της γαστρονομίας.
Η Ακαδημία Αθηνών, από την πλευρά της, σε συνεργασία με το υπουργείο Εξωτερικών, οργάνωσε την ημερίδα «Απόδημος Ελληνισμός: Η ιστορία, το έργο και η προσφορά του στην Ελλάδα», με σκοπό τη «Σύνδεση με την Ελλάδα» και την αλληλοκατανόηση («Πώς ο απόδημος Ελληνισμός βλέπει την Ελλάδα και πώς τον βλέπει η Ελλάδα»). Απόδοση τιμής αποτελεί και το τραγούδι «Ελληνισμός», μια πρόσφατη παραγωγή με την υποστήριξη της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας. Η αναγνώριση της διασποράς υφίσταται ως θεσμικό γεγονός.
Αυτή η σειρά τιμητικών εκδηλώσεων αποτελεί στοιχείο μιας ευρύτερης διπλωματικής πολιτικής η οποία ενισχύει την καλλιέργεια των δεσμών της διασποράς με την Ελλάδα. Δύο επιτακτικοί λόγοι απαιτούν αυτήν την επένδυση. Οι κοινωνικά και οικονομικά ισχυρές διασπορές αποτελούν μια συνεχή δεξαμενή πόρων, τους οποίους διοχετεύουν στη χώρα με ποικίλους τρόπους – φιλανθρωπία, επενδύσεις, πολιτική υποστήριξη σε εθνικά θέματα, τεχνογνωσία και γενικά ανθρώπινο δυναμικό διατεθειμένο να συμβάλλει οικονομικά και γνωσιολογικά. Επιπλέον, η κοινωνική τους επιτυχία είναι πηγή παγκόσμιου κύρους και συνάμα αποστομωτικός αντίλογος σε αρνητικές αποτιμήσεις των Ελλήνων στο εξωτερικό, ιδιαίτερα με αφορμή τη δημοσιοοικονομική κρίση.
Στη σημερινή ιστορική συγκυρία ιδίως, η διασπορά έχει τεράστια σημασία ως σημαντικό κεφάλαιο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό για επενδύσεις και πολιτισμική διάκριση, όπως και ως μέσο διεθνικής διπλωματίας. Το γεγονός ότι αυτό το κεφάλαιο κινδυνεύει να αποδυναμωθεί λόγω των ισχυρών αφομοιωτικών τάσεων στην Αμερική, την Αυστραλία και αλλού, καλεί την ελληνική πολιτεία να ενισχύσει –ή ακόμα και να (ανα)δημιουργήσει– την ταύτιση της διασποράς με την Ελλάδα. Ο στόχος –όπως κάθε στόχος δημόσιας διπλωματίας– είναι να κερδηθούν «η καρδιά και ο νους» των διασπορικών πληθυσμών στους οποίους απευθύνεται η πολιτεία αποζητώντας τη συμβολή τους.
Απτό παράδειγμα καλλιέργειας της συναισθηματικής σχέσης μεταξύ των Ελλήνων της διασποράς και της Ελλάδας αποτελεί το τραγούδι «Ελληνισμός» που προαναφέρθηκε, σε στίχους της καταξιωμένης στιχουργού Λίνας Νικολακοπούλου και μουσική τής εξίσου διακεκριμένης συνθέτριας Ευανθίας Ρεμπούτσικα. Σχεδιάστηκε με σκοπό «να αγγίξει τους Ελληνες σε όλον τον κόσμο», όπως το θέτει η σχετική ανακοίνωση, και η κυκλοφορία του προγραμματίστηκε να συμπέσει με τη λήξη της ημερίδας «Απόδημος Ελληνισμός»: ένα συνέδριο αφιερωμένο στη γνώση συνδυάστηκε με μια πολιτισμική έκφραση που στοχεύει στο συναίσθημα.
Ο «Ελληνισμός» αναπαράγει κοινούς τόπους του λόγου περί διασποράς, παρουσιάζοντας την Ελλάδα ως φυσική της πατρίδα και κέντρο φροντίδας. Οι μετανάστες απεικονίζονται ως πουλιά που έχουν πετάξει από την «πρώτη τους φωλιά», μια εικόνα που επαναφέρει ένα κοινό μοτίβο της μουσικής παράδοσης για την ξενιτιά. Η διασπορά παρουσιάζεται ως οργανικό μέρος του «εθνικού κορμού» της Ελλάδας –«εμείς, εμείς»–, μιας Ελλάδας που με τη γη, το τοπίο και τα μνημεία της αποτελεί το μητροπολιτικό κέντρο, «το άστρο εκεί ψηλά». Πρόκειται για μια κοινή ελλαδική εκδοχή της θέσης που παρουσιάζει τον ελληνισμό και τη διασπορά ως ομοιογενή ομογένεια.
Σε αντιπαράθεση με αυτό το ελλαδοκεντρικό αφήγημα, το Βραβείο Αργώ στην κατηγορία «Πολιτισμός και Τέχνες» παραπέμπει σε μια ριζικά διαφορετική θεώρηση του ελληνισμού. Ο θεσμός των Βραβείων Αργώ, που ιδρύθηκε το 2014 από το Δίκτυο Ελλήνων Βρυξελλών και από το 2019 έχει υιοθετηθεί από την Πολιτεία, στοχεύει ρητά στην προώθηση μιας κοσμοπολίτικης ελληνικής ταυτότητας με πρόσημό της τη δημιουργικότητα και τους «ανοιχτούς ορίζοντες».
Τις παραπάνω ιδιότητες αναμφισβήτητα εκφράζει ο παραλήπτης του Βραβείου Αργώ στην κατηγορία «Πολιτισμός και Τέχνες» το 2021, ο Ελληνοαμερικανός λογοτέχνης Τζέφρι Ευγενίδης, που τιμήθηκε με Βραβείο Πούλιτζερ. Η διεθνής διάκριση του μυθιστορήματός του Middlesex δεν οφείλεται μόνο στις αφηγηματικές του αρετές, αλλά και στη θεματική του. Ακολουθώντας τη διαδρομή τριών γενιών μιας οικογένειας μεταναστών στην Αμερική, το βιβλίο προσφέρει μια καινοτόμα εγγραφή της διασποράς, παρουσιάζοντάς την ως δυναμική διαδικασία αλλαγής και ρευστότητας, η οποία διακρίνεται από την επιλεκτική διασύνδεση με ελληνικά πολιτισμικά στοιχεία. Αντί να εξιδανικεύει τη διασπορά, η αφήγηση αποτυπώνει την πολυπλοκότητά της, συμπεριλαμβάνοντας τα στοιχεία της παραβατικότητας και της παρανομίας.
Ο «Ελληνισμός» και το Middlesex αντιπροσωπεύουν ασύμβατες εκδοχές του ελληνισμού. Το τραγούδι αναπαράγει τον ιδεολογικό τόπο του εθνικισμού που ορίζει τους Ελληνες της διασποράς από μια μοναδική (και παρωχημένη) σκοπιά, η οποία ακυρώνει τις ετερογενείς και πολύπλοκες υποκειμενικότητές τους. Τους τοποθετεί έξω από την Ιστορία, στην οποία υποτίθεται ότι τους εγγράφει.
Διότι οι μετανάστες δεν πέταξαν από τη φωλιά τους λόγω της «φυσικής» ροπής που έχουν ως περιπλανώμενοι Ελληνες, αλλά έφυγαν ως οικονομικά, αλλά και πολιτικά, κατατρεγμένοι από άδικες εξουσίες, οι οποίες παραμέλησαν την ανάπτυξη της επαρχίας, καταδίωξαν πολιτικούς αντιφρονούντες, πολέμησαν εκ-κεντρικούς διανοούμενους και κερδοσκόπησαν από διεθνικά δίκτυα παράνομων υιοθετήσεων, όπως πρόσφατα γίνεται ευρέως γνωστό. Η ιστορική αποσιώπηση συμπεριλαμβάνει την επιθυμία της διασποράς να αυτονομηθεί και να προωθήσει τις δικές της θέσεις στο πλαίσιο ενός αποκεντρωμένου μοντέλου για τον ελληνισμό, το οποίο αποδίδεται καλύτερα με το μεταφορικό σχήμα του γαλαξία και όχι του ενός και μοναδικού μητροπολιτικού άστρου.
Ο Ευγενίδης ποτέ δεν θα βραβευόταν διεθνώς αν ακολουθούσε την ιδεολογική συνταγή της κεντρομόλου ελλαδικής ταυτότητας. Διότι το αφήγημα αυτό, απλούστατα, δεν είναι μόνον απελπιστικά τετριμμένο και ανακριβές, αλλά επιπλέον δεν έχει καμία σχέση με τις πολιτισμικές ζυμώσεις των ταυτοτήτων στον εικοστό πρώτο αιώνα.
Η εθνική εκδοχή αποτελεί παραγωγή εκ των άνω ενός γενικευμένου, «μεγάλου» αφηγήματος, μιας μυθολογίας· αντίθετα, το μυθιστόρημα παράγει μια συγκεκριμένη, «μικρή» ιστορία η οποία αναγνωρίζει όλα εκείνα τα στοιχεία που αναιρούνται από το μεγάλο αφήγημα: πολυπλοκότητα, πολλαπλότητα, αμφιθυμία για την παράδοση και τις ρίζες, ριζική πολιτισμική αλλαγή. Το πρόβλημα του ελλαδικού αφηγήματος της διασποράς, λοιπόν, έγκειται στο γεγονός ότι ένα εγχείρημα που προτίθεται να εκφράσει αναγνώριση καταλήγει στη μη αναγνώριση της πραγματικής πολυπλοκότητας της διασποράς και τελικά στη χειραγώγησή της σε στενά εθνικά πλαίσια.
Στην ερώτηση, λοιπόν, «Τι οφείλουν στη διασπορά οι πολιτισμικοί ελλαδικοί κύκλοι;», η απάντηση είναι ιδεολογική και πολιτισμική ανοικτότητα κατά την αναπαράστασή της. Οι διάφορες ελλαδικές ελίτ εξάλλου πρεσβεύουν την εξωστρέφεια και την ανοικτότητα ως αναπόσπαστα χαρακτηριστικά της διασποράς. Επομένως, απαιτείται να κατανοηθεί η συγκεκριμένη ιστορία της εκάστοτε διασποράς, των ποικίλων «φωνών» της, της πολλαπλότητας των εμπειριών της με έναν τρόπο που να αναγνωρίζει επώδυνες ιστορικές αλήθειες και να συμπεριλαμβάνει αφηγήματα εξοβελισμένα από τον ιστορικό και πολιτισμικό κανόνα. Αναγνώριση της κάθε διασποράς σημαίνει αναγνώριση της εσωτερικής ετερογένειας και της διαπολιτισμικότητάς της, καθώς και των δικών της θέσεων και προοπτικών στο πλαίσιο μιας αντίληψης που θεωρεί τον Ελληνισμό ως ανοικτό και πολυκεντρικό πολιτισμικό σύστημα.
*Διευθυντής του προγράμματος σύγχρονων ελληνικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Οχάιο, The Miltiadis Marinakis Professor of Modern Greek Language and Culture
Πηγή: https://www.efsyn.gr/
