Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ρόδου

Η παρουσία των Εβραίων στην Ρόδο γίνεται αισθητή στα χρόνια της Ελληνιστικής περιόδου και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και, αργότερα, στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μετά την κατάληψη της Ρόδου από τον σουλτάνο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, οποίος έφερε στην Ρόδο αρκετούς από τους Εβραίους που απέλασε η Ισπανική Ιερά Εξέταση, η Εβραϊκή παροικία γνώρισε ακμή. Ώστε το 1912, που η Ιταλία κατέλαβε την Ρόδο η Εβραϊκή παροικία αριθμούσε γύρω στους 4500, που έμεναν στην «Παλιά Πόλη».

Ιταλοκρατία

Αντίθετα με τους Έλληνες και τους Τούρκους, οι Εβραίοι προσαρμόστηκαν πιο εύκολα στην νέα πραγματικότητα. Οι μεν Έλληνες, που αποτελούσαν την πλειονότητα, επεδίωκαν και αγωνίστηκαν εναντίον των Ιταλών για την εθνική τους αποκατάσταση, οι δε Τούρκοι ζούσαν με την ελπίδα, ότι μια μέρα θα επιστρέφονταν τα Δωδεκάνησα στην Τουρκία.

Από την μεριά τους οι Εβραίο, προσπάθησαν να προσαρμοστούν στην νέα πραγματικότητα. Σ’ όλες τις χώρες που έζησαν, οι Εβραίοι της Διασποράς, αποτελούσαν μειονότητα και η πολύχρονη πείρα τους δίδαξε να μη πηγαίνουν ενάντια στην εξουσία, αλλά ν’ αρμενίζουν όπως φυσούσε, μέχρι ν’ αλλάξει ο καιρός.

Η στάση της Ιταλίας έναντι των Εβραίων της Δωδεκανήσου άλλαξε με την υπογραφή της συνθήκης φιλίας Γερμανίας και Ιταλίας, το 1936, και την άφιξη του De Vecci στα Δωδεκάνησα. Ο De Vecci κατάργησε τα θρησκευτικά δικαστήρια και επέβαλε την αποκλειστική διδασκαλία της Ιταλικής γλώσσας και στα Εβραϊκά σχολεία. Το Εβραϊκό νεκροταφείο, που βρισκόταν έξω από τα τείχη της Παλαιάς Πόλης, καταργήθηκε και οι επιτύμβιες στήλες χρησιμοποιήθηκαν στο χτίσιμο του Καστέλου των Ιπποτών. Η εφαρμογή των αντιεβραϊκών νόμων προξένησε την έξοδο 2.000 Εβραίων από την Ρόδο.

Οι πολεμικές επιχειρήσεις, στην διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολεμου προξένησαν ανθρώπινες απώλειες και υλικές ζημίες στην Εβραϊκή κοινότητα της Ρόδου. Η Εβραϊκή συνοικία, που βρισκόταν δίπλα στο λιμάνι, υπέστη μεγάλες καταστροφές, από τις βομβαρδιστικές επιδρομές της Βρετανικής αεροπορίας. Πολλοί κατέφυγαν και ζήτησαν προστασία σε κοντινά χωριά.

Ολοκαύτωμα

Αμέσως μετά την Ιταλική ανακωχή, στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, οι Γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις, που βρίσκονταν στη Ρόδο, κατέλαβαν το νησί. Μόνο μερικοί νεαροί Εβραίοι κατάφεραν, με βάρκες, να καταφύγουν στην Τουρκία. Αυτή την εποχή, η Εβραϊκή κοινότητα αποτελείτο, κυρίως, από παιδιά, γυναίκες και ηλικιωμένους. Οι νέοι είχαν μεταναστεύσει για οικονομικούς λόγους, αλλά και από φόβο εφαρμογής μέτρων φυλετικών διακρίσεων.

Στις 18 Ιουλίου 1944, ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής διέταξε τους 16 και άνω ετών άρρενες Εβραίους να παρουσιαστούν στο Διοικητήριο της Αεροπορίας, με την ταυτότητα τους και την άδεια εργασίας. Στην αρχή, νόμισαν ότι θα τους έστελναν σε στρατόπεδο εργασίας, αλλά μόλις έφτασαν εκεί τους αφαίρεσαν την ταυτότητα και την άδεια εργασίας.

Την επομένη, οι Γερμανοί διέταξαν τις γυναίκες, με τα παιδιά τους, να ανταμώσουν τους άνδρες τους και τις υποχρέωσαν να φέρουν μαζί τους όλα τους τα τιμαλφή, τα οποία κατάσχεσαν. Τα σπίτια τους, που είχαν εγκαταλείψει λεηλατήθηκαν. Μετά από επέμβαση του Τούρκου προξένου Selahattin Ulkumen, 42 Τούρκοι υπήκοοι Εβραίοι αφέθησαν ελεύθεροι. Στις 23 Ιουλίου, οι υπόλοιποι 1.673 διατάχθηκαν να πάνε στο λιμάνι. Με τα κεφάλια κατεβασμένα, πέρασαν μέσα από τους άδειους δρόμους βαδίζοντας προς το πεπρωμένο τους.

Ο στρατηγός Walter Schimana έστειλε στη Ρόδο τους Anton Burger και Friedrich Linnemann, σε ειδική αποστολή. Τα χρυσαφικά που κατάσχεσαν από τους Εβραίους της Ρόδου, υπολογιζομένης αξίας 300.000 χρυσές λίρες, τα έβαλαν σε εννέα κιβώτια και τα έστειλαν στην Αθήνα. Ένα μέρος παραδόθηκε στις Γερμανικές υπηρεσίες, τα περισσότερα εκλάπησαν από τους Walter Schimana, Anton Burger, Friedrich Linnemann και άλλους Γερμανούς αξιωματικούς.

Όπως υπολογίζεται, ο Walter Schimana πήρε στο μερίδιο του 80.000-100.000 χρυσές λίρες. Από τα εννέα κιβώτια, μόνο τα τρία απεστάλησαν αεροπορικώς στην Βιένη. Καθ’ οδό, όταν περνούσε πάνω από την Γιουγκοσλαβία, το αεροπλάνο καταρρίφθηκε από συμμαχικά αεροπλάνα. Τα χρυσαφικά, τα οποία διασκορπίστηκαν, έβρισκαν και μάζευαν οι έκπληκτοι κάτοικοι της περιοχής.        

Όταν έφτασαν στο λιμάνι τους πέταξαν μέσα σε τρία παλιοκάραβα. Πηγαίνοντας για τον Πειραιά σταμάτησαν στην Λέρο για να πάρουν καμιά εκατοστή Εβραίους από τη Κω, που και αυτοί υπέφεραν τα ίδια μαρτύρια. Το ταξίδι ήταν φρικτό, στην διαδρομη οκτώ άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Στις 31 Ιουλίου έφτασαν στον Πειραιά και αμέσως τους μετέφεραν στο Χαϊδάρι, όπου υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια και ταπεινώσεις.

Πέρασαν 36 ώρες, μέχρι να επιτρέψουν στον Ερυθρό Σταυρό να τους δώσει φαγητό και νερό. Ξεχώρισαν τις γυναίκες από τους άνδρες, τις έγδυσαν για να βεβαιωθουν πως δεν είχαν κρύψει χρυσαφικά μέσα στα γεννητικά τους όργανα. Στο διάστημα της διαμονής τους στο Χαϊδάρι, άλλοι δέκα Εβραίοι πέθαναν.

Στις 3 Αυγούστου, αφού πρώτα τους έβγαλαν τα χρυσά δόντια και τους πήραν τα γυαλιά, τους φόρτωσαν σε βαγόνια ζώων. Το ταξίδι για την Πολωνία κράτησε 13 μέρες. Γύρω στους 100 άνθρωποι πέθαναν στην διαδρομή, τα πτώματα τους τα πετούσαν στα χωράφια δίπλα στην σιδηροδρομική γραμμή. Στις 16 Αυγούστου έφτασαν στο Auschwitz και μετά την “διαλογή”, 1.200, αυτούς που έκριναν πολύ αδύνατους για να δουλέψουν, τους έστειλαν στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια. Τους υπόλοιπους τους κράτησαν για υποχρεωτική εργασία σε λατομεία, ορυχεία και σιδηροδρομικές γραμμές. Οι γυναίκες βιάστηκαν, αποστειρώθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν σε απάνθρωπα πειράματα, χωρίς έλεος. Παρά την δεκάμηνη, μόνο, παραμονή τους σε στρατόπεδα, οι περισσότεροι πέθαναν. Μόνο 120 γυναίκες και 30 άνδρες επέζησαν και αρκετοί απ’ αυτούς, μετά την απελευθέρωση από τους Συμμάχους, πέθαναν. Από την εξάντληση, είχαν γίνει ζωντανοί σκελετοί.

Έτσι, μετά από δυο χιλιάδες χρόνια, έπαψε να υπάρχει η Εβραϊκή κοινότητα της Ρόδου! Το 1946, επί δημαρχίας Γαβριήλ Χαρίτου, η πλατεία στο κέντρο της άλλοτε Εβραϊκής κοινότητας ονομάστηκε “Πλατεία των Εβραίων Μαρτύρων”.

Προσωπική Μαρτυρία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μαρτυρία του Maurice Soriano, ηγετικού στελέχους της Εβραϊκής κοινότητας της Ρόδου: “… Στις 5:00 μ.μ. της 19ης Ιουλίου 1944 βγήκε νέα διαταγή, η οποία υποχρέωνε τους άρρενες Εβραίους, από 16 και άνω να παρουσιαστούν στο αρχηγείο της Gestapo στις 8:00 π.μ. της επομένης, με την ταυτότητα τους και την άδεια εργασίας.”

“Μια ομάδα Γερμανών συνοδευόμενη από ένα μεταφραστή, Costa Recanati, μας εξέταζε και μας ανάκρινε, πήρε τα χαρτιά μας και μας φυλάκισαν στο ίδιο κτίριο. Παρατήρησα ότι ο διερμηνέας μιλούσε άπταιστα Ladino. Όταν τον ρώτησα πως γνώριζε τόσο καλά αυτή την γλώσσα, μου απάντησε ότι είχε φίλους Εβραίους που μιλούσαν Ladino. Μη μπορώντας να αποδείξω ότι ήταν Εβραίος, έπρεπε να τον πιστεύσω, αν και συνέχισα να αμφιβάλλω.”

“Παραμείναμε φυλακισμένοι χωρίς νερό και φαγητό μέχρι την επομένη. Στις 9:00 π.μ. ήλθαν οι Γερμανοί με τον Recanati. Σε μένα και στον Franco R. Cohen, άλλο ηγετικό στέλεχος της κοινότητας, μας ανακοίνωσαν νέα διαταγή: ‘να πληροφορήσουμε όλες τις οικογένειες να παρουσιαστούν στις 4:00 μ.μ. της επομένης. Να φέρουν μαζί τους μερικά ρούχα, φαγώσιμα για δέκα μέρες και όλα τα χρυσαφικά και κοσμήματα τους.’ Μας είπαν ότι θα μας μετεγκαταστήσουν σε κάποιο γειτονικό νησί και θα συντηρούμαστε με τις οικονομίες μας, με συνοδό τον Recanati ειδοποίησαν όλες τις Εβραϊκές οικογένειες.”

“Ο Recanati τους είπε τα ακόλουθα: ‘Αγαπητοί μου φίλοι, είναι για το δικό σας καλό, αν δεν θέλετε να υποφέρετε, να πάρετε μαζί σας όλες σας τις οικονομίες, σε χρήματα, κοσμήματα και χρυσαφικά για να μη πεθάνετε της πείνας. Δεν θέλω, εκ των υστέρων, να μου πείτε ότι δεν σας το είπα.’

Είμαι βέβαιος ότι τα 90% τον πίστεψαν. Μετά, αφού φυλάκισαν όλες τις οικογένειες στο ίδιο κτίριο, διέταξαν τον πρόεδρο να συγκεντρώσει και να παραδόσει όλα τους τα τιμαλφή. Οι Γερμανοί απειλούσαν ότι θα σκότωναν όποιο δεν συμορφωνόταν με την διαταγή. Μας πήραν ακόμη και τα ρολόγια του χεριού.”

“Ο πανικός έφτασε στο ζενίθ, η κατάσταση ήταν φρικτή και στην απελπισία μου πρόσφερα 100 χρυσές λίρες στον Recanati αν με βοηθούσε να δραπετεύσω. Με ρώτησε για την υπηκοότητα μου και του απάντησα ότι είχα την «μικρή Ιταλική» και η γυναίκα μου Τουρκική. Η πληροφορία τον ευχαρίστησε και υποσχέθηκε να κάμει κάτι. Η γυναίκα μου με τα δυο μας παιδιά βρίσκονταν σ’ ένα χωριό όπου τους είχα στείλει, αν και γνώριζα ότι ήταν ενάντια στην Γερμανική διαταγή. Μαζί τους είχαν όλα τα τιμαλφή.”

“Έγραψα ένα μήνυμα στη γυναίκα μου, που την συμβούλευα να επικοινωνήσει με τον Τούρκο πρόξενο και να ζητήσει την βοήθεια του. Ο Τούρκος παρενέβει για λογαριασμό των Τούρκων υπηκόων και των συζύγων τους. Με αυτό τον τρόπο συμπεριελήφθηκα μεταξύ αυτών που άφησαν ελεύθερους. Οι γέροι γονείς συνέχισαν να βρίσκονται στην φυλακή.”

“Μπορούσα να κυκλοφορώ ελεύθερα, αλλά κάθε μέρα έπρεπε να δίνω αναφορά στην Gestapo. Συνάντησα τον Recanati και μου υποσχέθηκε ότι θα ζητούσε για την απελευθέρωση των γονέων μου. Χάρη στη μεσολάβηση του οι γονείς μου μπήκαν στο κατάλογο των Τούρκων υπηκόων που απελευθερώθηκαν. Την ώρα που έπαιρνα τους γονείς από την φυλακή με πλησίασε ο Recanati και μου είπε: ‘Στις 9 το βράδυ θα σε περιμένω στο ξενοδοχείο Θέρμαι’. Πήγα στο ραντεβού και του έδωσα το δωροδόκημα, τυλιγμένο μέσα σ’ ένα μαντήλι.”

“Στο μεταξύ, καταγγέλθηκε στους Γερμανούς ότι οι γονείς μου δεν ήταν Τούρκοι υπήκοοι. Μόνο με την βοήθεια ενός Ιταλού γιατρού μπήκαν στο νοσοκομείο, προτού αναχωρίσουμε για την Τουρκία. Τελικά φθάσαμε στην Τουρκία, όπου περιμέναμε να τελειώσει ο πόλεμος.”

---

The Holocaust of the Jews of Rhodes

By Manolis Cassotis

The presence of Jews in Rhodes is felt during the Hellenistic period and the Roman Empire and, later, during the Byzantine Empire. After the capture of Rhodes by Sultan Suleiman the Magnificent, who brought to Rhodes many of the Jews expelled by the Spanish Inquisition, the Jewish community flourished. So in 1912, when Italy occupied Rhodes, the Jewish community numbered around 4500, who lived in the “Old Town”.

Italian domination

Unlike the Greeks and the Turks, the Jews adapted more easily to the new reality. The Greeks, who were the majority, sought and fought against the Italians for their national restoration, while the Turks lived in the hope that one day the Dodecanese would be returned to Turkey. For their part, the Jews tried to adapt to the new reality. In all the countries where they lived, the Jews of the Diaspora were a minority and the long experience taught them not to go against the authority, but to go along with the wind, until the weather changed.

Italy’s attitude towards the Jews of the Dodecanese changed with the signing of the friendship treaty between Germany and Italy in 1936, and the arrival of De Vecci in the Dodecanese. De Vecci abolished the religious courts and imposed the exclusive teaching of the Italian language in Jewish schools. The Jewish cemetery, located outside the walls of the Old City, was removed and the tombstones were used in the construction of the Knights’ Castle. The implementation of the anti-Jewish laws caused the exodus of 2,000 Jews from Rhodes.

Military operations during WWII caused human losses and material damage to the Jewish community of Rhodes. The Jewish quarter, which was located next to the port, suffered great damage from the bombing raids of the British air force. Many fled and sought protection in nearby villages.

Holocaust

Immediately after the Italian armistice, on September 8, 1943, the German military forces, which were in Rhodes, occupied the island. Only a few young Jews managed to escape to Turkey by boat. At this time, the Jewish community consisted mainly of children, women and the elderly. The young people had immigrated for economic reasons, but also for fear of applying racial discrimination measures.

On July 18, 1944, the German military commander ordered Jewish males 16 years of age and older to report to Air Force Headquarters with their identification and work permit. At first, they thought they would be sent to a labor camp, but once they got there, they took away their ID and work permit. The next day, the Germans ordered the women, with their children, to meet their husbands and forced them to take all their valuables with them, which they confiscated. Their homes, which they had abandoned, were looted. After the intervention of the Turkish consul Selahattin Ulkumen, 42 Turkish national Jews were released. On 23 July, the remaining 1,673 were ordered to port. With their heads down, they passed through the empty streets marching towards their destiny.

General Walter Schimana sent Anton Burger and Friedrich Linnemann to Rhodes on a special mission. The gold they confiscated from the Jews of Rhodes, with an estimated value of 300,000 gold pounds, they put in nine boxes and sent to Athens. A part was handed over to the German services, most were stolen by Walter Schimana, Anton Burger, Friedrich Linnemann and other German officers. As estimated, Walter Schimana got his share of 80,000-100,000 gold pounds. Of the nine boxes, only three were sent by air to Vienna. En route, while passing over Yugoslavia, the plane was shot down by Allied planes. The gold, which was scattered, was found and collected by the astonished inhabitants of the area.

When they arrived at the port, they were thrown into three junk boats. On their way to Piraeus, they stopped at Leros to take a few hundred Jews from Kos, who also suffered the same tortures. The journey was horrific, eight people lost their lives on the route. On July 31, they arrived in Piraeus and were immediately transferred to Haidari, where they were subjected to torture and humiliation. It was 36 hours before they allowed the Red Cross to give them food and water. They separated the women from the men, stripped them to make sure they had not hidden any gold inside their genitals. During their stay in Haidari, another ten Jews died.

On August 3rd, after first pulling out their gold teeth and taking away their glasses, they were loaded into animal wagons. The trip to Poland took 13 days. Around 100 people died along the way, their bodies dumped in the fields next to the railway line. On August 16 they arrived at Auschwitz and after “sorting”, 1,200, those deemed too weak to work, were sent to the gas chambers and crematoria. The rest were held for forced labor in quarries, mines and railways. Women were raped, sterilized and used in inhumane experiments, without mercy. Despite only ten months in the camps, most of them died. Only 120 women and 30 men survived and several of them, after being liberated by the Allies, died. From exhaustion, they had become living skeletons.

Thus, after two thousand years, the Jewish community of Rhodes ceased to exist! In 1946, during the mayorship of Gavriil Haritou, the square in the center of the former

Personal Testimony

Of particular interest is the testimony of Maurice Soriano, a leader of the Jewish community of Rhodes: “… At 5:00 p.m. on July 19, 1944, a new order was issued, which obliged male Jews, 16 and older, to present themselves to the Gestapo headquarters at 8:00 a.m. the next day, with their identification and work permit.”

“A group of Germans accompanied by an interpreter, Costa Recanati, examined and interrogated us, took our papers and imprisoned us in the same building. I noticed that the interpreter spoke fluent Ladino. When I asked him how he knew this language so well, he replied that he had Jewish friends who spoke Ladino. Unable to prove that he was Jewish, I had to believe him, though I continued to doubt.”

“We remained imprisoned without water or food until the next day. At 9:00 a.m. the Germans came with Recanati. Franco R. Cohen and I, another community leader, were given a new order: ‘to inform all the families to report at 4:00 P. M. the next day. To bring with them some clothing, food for ten days, and all their gold and jewelry.’ They told us that they would relocate us to some neighboring island, and we would support ourselves with our savings, accompanied by Recanati they notified all the Jewish families.”

“Recanati said the following to them: ‘My dear friends, it is for your own good, if you do not want to suffer, to take with you all your savings, in money, jewels and gold, so that you do not die of hunger. I do not want you later to say that I didn’t tell you.’ I’m sure 90% believed him. Then, after imprisoning all the families in the same building, they ordered the president to gather up and hand over all their valuables. The Germans threatened to kill anyone who didn’t comply with the order. They even took our wristwatches.”

“Panic reached its zenith, the situation was horrible, and, in my desperation, I offered Recanati 100 gold pounds if he would help me escape. He asked me about my nationality, and I told him that I had the ‘little Italian’ citizenship, and my wife has Turkish. This information pleased him and promised to do something. My wife and our two children were in a village where I had sent them, though I knew it was against the German order. They had all the valuables with them.”

“I wrote a message to my wife, advising her to contact the Turkish consul and ask for his help. The Turk intervenes on behalf of Turkish nationals and their wives. In this way I was included among those who were released. Our old parents continued to be in prison.”

“I could move about freely, but every day I had to report to the Gestapo. I met Recanati and he promised me that he would ask for the release of my parents. Thanks to his mediation my parents entered the list of Turkish nationals who were released. At the time when I was picking up my parents from prison, Recanati approached me and said: ‘At 9 in the evening I will be waiting for you at the Thermae Hotel’. I went to the appointment and gave him the bribe, wrapped in a handkerchief.”

“Meanwhile, it was reported to the Germans that my parents were not Turkish nationals. Only with the help of an Italian doctor did they enter the hospital before we left for Turkey. We finally arrived in Turkey, where we waited for the war to end.”